عكاسان زن

 

عكاسان زن، بانوان آموزش يافتة هنر عكاسي كه از سال‌هاي مياني پيدايش عكاسي در ايران، به صورت محدود، يا به طور حرفه‌اي به عكاسي پرداخته‌اند.

پرهيز زنان به سبب عُرفي از روبه‌رو شدن با عكاسان مرد،¹ سبب شد تا عكاسي در ميان زنان برخي از خانواده‌هاي درباري و اعيان و اشراف كه توانايي تدارك وسايل عكاسي و تاريكخانة عكاسي را در منازل خود داشتند، توسعه پيدا كند. ورود زنان در عرصة عكاسي موجب شد تا زنان نيز به تدريج در مقابل دوربين عكسبرداري قرار گرفته و حالت‌هاي آزادانه‌تري از حضور خود در برابر دوربين عكاسي ارائه كنند.²

نخستين عكاسان زن از حرمسراي ناصرالدين شاه برخاسته بودند. در ميان عكس‌هاي آلبوم‌خانة كاخ گلستان عكس‌هايي هست كه توسط زنان ناصرالدين شاه گرفته شده و ناصرالدين شاه نيز بر روي آن‌ها يادداشت‌هايي نوشته است.³

از نخستين زناني كه در خارج از حرمسراي ناصري با عكسبرداري آشنايي داشتند، يكي عزت ملك خانم^* و دو خواهر به نام‌هاي فاطمه سلطان خانم همسر ميرزا حسينعلي عكاسباشي^* و عُذرا خانم همسر آقا يوسف عكاسباشي، عكاسباشي‌هاي ناصرالدين شاه بوده‌اند. فاطمه سلطان خانم، عكاسي را از همسرش فرا گرفته بود. عكس‌هايي از اين بانوي عكاس در مجموعه‌هاي خصوصي موجود است.⁴ از عذرا خانم عكس‌هايي در دست نيست. از ديگر بانوان عكاس كه در اواخر قاجار و اوايل دوران پهلوي فعاليت مي‌كرده‌اند، همسر و دختر آنتوان سوريوگين^* عكاس هستند. ماري، دختر سوريوگين از آخرين سال‌هاي عمر پدر، از حدود 1309ش به بعد عكاسخانة او را اداره مي‌كرد و تعدادي از نگاتيوهاي پدرش را وقف هيئت تبليغي كليساي پروتستان امريكايي در تهران نمود. از عكس‌هاي او نمونه‌اي در دست نيست.⁵

از عكاسان زن پيشكسوت نيز مادام ليليان روسي تبار در دورة‌ رضاشاه پهلوي بود كه به طور حرفه‌اي به عكسبرداري اشتغال داشت.⁶ او را تيمورتاش، وزير دربار بر سر كار آورد و در عكسبرداري تك‌چهره مهارت داشت. او عكاسخانه‌اي نيز در تهران داير كرده بود.⁷

 حبيبه زمان و عزيزه جهان دختران ميرزا حسن چهره‌نگار،^* عكاسِ شيرازي نيز به طور حرفه‌اي به عكاسي پرداخته‌ بودند، اين دو به همراه مادربزرگ خود، بدرالسماء چهره‌نگار، همسر حبيب‌الله چهره‌نگار از نخستين كساني بودند كه اولين عكاسخانة زنانة را در  شيراز در حدود 1307ش / 1928م تأسيس كردند. عكس‌هاي زيادي از اين 3 تن كه تمام مراحل عكسبرداري، ظهور، رتوش و چاپ آن‌ها را خود انجام مي‌دادند، موجود است.⁸ اشرف‌السادات سيد اسماعيلي، از عكاسانِ زن، دورة احمدشاهِ قاجار (حك: 1327-1344ق/ 1909-1925م) است كه در اندرون كاخ شاهي عكس مي‌گرفته است. وي همسر عبدالله‌خان بلوطي از عكاسان قشون رضاشاه بوده است.⁹

زينت بلوطي، دختر عبدالله‌خان و اشرف‌السادات سيد اسماعيلي نيز از نخستين عكاسان دوران محمدرضا شاه پهلوي است. او از 1325ش به بعد در اراك و تهران عكاسخانه داشته است. محل عكاسخانة وي در تهران، به نام ميترا در سه ‌راه شكوفه بوده است.¹⁰

از بانوان ديگري كه در شهرهاي بزرگ و كوچك ايران و به ويژه قبل از واقعة كشف حجاب، عكاسخانة زنانه تأسيس كرده بودند، آگاهي دقيقي در دسترس نيست.

در دوران محمدرضا شاه، به ويژه از دهة 1340ش به بعد، گرايش بانوان عكاس، به عكاسي مستند اجتماعي و عكاسي هنري بيشتر بوده است.

از چهره‌هاي شاخص و تحصيلكردة عكاسي اين دوران كه زنده و فعّال هستند مي‌توان به نام‌هاي زير اشاره كرد:¹¹

1. سودابه قاسملو، از شاگردان دكتر هادي شفائيه و خبرنگار اطلاعات بانوان. وي در چند نمايشگاه دسته جمعي از جمله نمايشگاه تالار قندريز و جشن هنر شيراز شركت كرده و در نمايشگاه عكاسي بانوان در دهة 1340ش برندة جايزة اول شده است.
2. مهناز نوايي، در 1323ش به دنبال تكميل تحصيلات به انگلستان رفت و از مدرسة فيلم تكنيك لندن فارغ‌التحصيل شد. وي عكاسي را به عنوان هنر مورد علاقة خود دنبال كرد.
3. مينا بامشاد، فارغ‌التحصيل عكاسي از آلمان، و سابقة كار حرفه‌اي در آلمان و اتريش عكاس وزارت فرهنگ و هنر و سرپرست واحد عكاسي سازمان برنامه و بودجه. (در 1347ش) وي در نمايشگاه دستجمعي در تالار قندريز به عنوان عكاس شركت داشته است.
4. مريم زندي، فارغ‌التحصيل حقوق و علوم سياسي از دانشگاه تهران، عكاس سازمان راديو تلويزيون ملي ايران و انتشارات سروش (از اواسط دهة 40 شمسي به بعد) وي از دهة 1370ش، مجموعه عكس‌هايي از چهر‌ة نويسندگان، شاعران و شخصيت‌هاي فرهنگي و هنري را در كتاب‌هايي با عنوان چهره‌ها منتشر كرده است و همچنين نمايشگاه‌هايي را در خارج از كشور از آثار خود بر پا نموده است. وي از عكاسان فعال دهه‌هاي 40 تا 80 شمسي است.
   
   مآخذ:

1. افشار، ايرج. «يادداشت‌هاي تاريخچة عكاسي»، نشرية عكسنامه. س اول، ش 2، تهران: تابستان 1377، ص111 ذيل خاطرات عين‌السلطنه روز دوشنبه 6 رمضان ... (نقل به مضمون).
2. ذكاء، يحيي. تاريخ عكاسي و عكاسان پيشگام در ايران. به كوشش كريم امامي، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، 1376، ص178 (نقل به مضمون).
3. آلبو‌مخانة كاخ گلستان. آلبوم‌هاي شمارة 210، 214، 215، 289، 362؛ يادداشت‌هاي ناصرالدين شاه بر روي برخي عكس‌ها.
4. ذكاء. همان. ص 178-181.
5. افشار، ايرج. گنجينة عكس‌هاي ايران. تهران: نشر فرهنگ ايران، 1370، ص54.
6. فرمانفرماييان، مهرماه. زيرنگاه پدر. تهران: كوير، 1383، ص298.
7. وخشوري، احمد. «پاي صحبت احمد جزايري» (مصاحبه). نشرية عكس. س دوم، ش 1، تهران: اسفند 66 فروردين 67، ص57-59؛ «پاي صبحت آشوت عجميان»، نشرية عكس. س ششم، ش 6، تهران: مرداد 1366، ص30؛ «پاي صحبت رحيم انوشفر»، نشرية عكس. س اول، ش 2، تهران: فروردين 1366، ص31.
8. صانع، منصور. پيدايش عكاسي در شيراز. تهران: سروش، 1369، ص29- 30.
9. ترابي، نسرين. عكاسخانة اميد، نشرية عكس. س هجدهم، ش 214، تهران: بهمن 1383، ص56.
10. نشرية عكاسان ايران. س دوم، ش 5، تهران: مرداد ماه 1373، ص5.
11. آثار عكاسان ايران در 1347، كتاب سال اطلاعات (روزنامه). تهران: مؤسسة اطلاعات، 1348.