استان مركزي، كتابخانه هاي

 

استان مركزي، كتابخانه‌هاي. استان مركزي از شمال به استان‌هاي تهران و قزوين، از غرب به استان همدان، از جنوب به استان‌هاي لرستان و اصفهان، و از شرق به استان‌هاي تهران، قم، و اصفهان محدود است. مساحت آن 29530 كيلومترمربع و جمعيت آن (طبق آمار ستل 1375) 1228812 نفر بوده كه از اين تعداد نزديك به 58 درصد در شهرها و 42 درصد در روستاها سكونت دارند.

استان مركزي داراي 8 شهرستان، 15 بخش، 19 شهر، 60 دهستان، و 1394 آبادي است. شهرستان‌هاي آن عبارتند از: آشتيان، اراك (مركز استان)، تفرش، خمين، دليجان، ساوه، سربند، و محلات (25:12، 35؛ 11:22).

تاريخچه. استان مركزي در هزاره اول ق.م. از ايالات ماد بزرگ به‌شمار مي‌رفته كه شامل قسمت مركزي و غربي ايران بوده و از كانون‌هاي كهن استقرار در فلات ايران محسوب مي‌شده است (12: 26-27). اما مركز اين استان ( شهر اراك) سابقه تاريخي ديرينه‌اي ندارد. بناي اوليه شهر در سال 1231 ق. توسط يوسف‌خان سپهدار گرجي ساخته و سلطان‌آباد ناميده شد (4: ج 2، ص 51) و در سال 1314 ش. به اراك تغيير نام يافت (3: ج 7، ص 417).

شهر آشتيان (در شمال شرقي اراك) از مناطق قديمي و با سابقه استان است كه قدمت آن به هزار سال ق.م. مي‌رسد (2: 24-25). اين شهر در متون كهن "وَرّه" و در متون يوناني "مِديا" آمده و جغرافي‌نويسان اسلامي از آن به نام قُهستان، عراق، و عراق عجم ياد كرده‌اند. ابن فقيه در مختصرالبلدان، نام آشتيان را "ابرشتجان" نوشته و در تاريخ قم آمده است كه "اين شهر توسط كيخسرو آباد شد و در آن اشراف و بزرگان عجم ساكن بوده‌اند و شانزده آتشكده داشته كه مهم‌ترين آن آتشكده وَرّه بوده است".

آشتيان از مراكز كهن تشيع بوده و از همان روزگار نخست بعضي از فرزندان ائمه اطهار (ع) در آن سكونت داشته‌اند. خوشنويسي از ديرباز از ويژگي‌هاي مردم آن سامان بود و علما و ادبا، به‌ويژه دبيران و مستوفيان، بسياري در دو سده اخير از آنجا برخاسته‌اند (1: ج 1، ص 115).

شهر فراهان (از توابع تفرش) نيز از نقاط تاريخي اين منطقه است، زيرا بنابه گفته‌اي آتشكده آذر گشنسب در اين شهر قرار داشته است (34:12). فراهان زادگاه رجال، سياستمداران، و اديبان برجسته‌اي چون ميرزا عيسي قائم‌مقام فراهاني (     ـ 1237 ق.)، ابوالقاسم قائم‌مقام فراهاني (1193-1251 ق.)، ميرزا تقي‌خان اميركبير (    ـ 1268 ق.)، و اديب‌الممالك فراهاني (قرن 14 ق.) بوده است (194:13).

ساوه، نيز كه در گذشته "ساوج" يا "سواكينه" ناميده مي‌شد، از شهرها و مناطق باستاني بازمانده از دوران ساساني است. تپه‌هاي نوبران (هزاره پنجم و چهارم ق.م.)، جمشيدآباد، و عليشاه (هزاره اول ق.م.) از مهم‌ترين آثار تاريخي پيش از اسلام ساوه به‌شمار مي‌روند (1:5-26).

ظاهراً كتابخانه مسجد جامع ساوه در قرن ششم هجري از كهن‌ترين كتابخانه‌هاي اين استان بوده است. به نوشته النقض و آثارالبلاد، موفق‌الدوله ابوطاهر خاتوني (   ـ530ق.)، از دانشمندان شيعي، كتابخانه‌اي بسيار عظيم در مسجد جامع ساوه بنا كرد كه به نام او شهرت داشت. اين كتابخانه از مراجع و مراكز مهم علمي و مذهبي شافعيان بوده كه تا هجوم و تسخير ساوه به دست مغولان به سال 617 ق. داير بوده است. زكرياي قزويني (   ـ682 ق.) در وصف شكوه و عظمت اين كتابخانه پيش از حمله مغول مي‌نويسد: "در وسط اين مسجد كتابخانه‌اي است منسوب به ابوطاهر خاتوني وزير، و در آن هر كتاب معتبري كه در عمر او به‌دست آمده با اشياي نادري از نوع خطوط معروف و اقسام اصطرلاب و كره جمع است" (11: 81؛ 17: 75-77).

ياقوت حموي (574-626 ق.) در معجم‌البلدان، راجع به آتش‌سوزي همين كتابخانه توسط مغولان مي‌نويسد: "... در دنيا كتابخانه‌اي بزرگ‌تر" از آن وجود نداشت و چنين اطلاع يافتم كه قوم مغول آن را بسوختند" (81:11؛ 185:14-186).

كتابخانه‌هاي مدارس ديني. در قرن 6 ق. نخستين كتابخانه مدرسه ديني اين استان توسط شافعيان در ساوه بنا گرديد كه ظاهراً همان كتابخانه منسوب به ابوطاهر خاتوني بوده است. كتابخانه مدرسه شافعيان، كه از مراكز مهم علمي و مذهبي آن زمان به‌شمار مي‌رفت، در حمله مغولان به ايران به سال 617 ق. به آتش كشيده شد و به‌كلي ويران گرديد (36:23).

كتابخانه مدرسه عرب‌شاهي و كتابخانه مدرسه عزالملكي در آبه نيز از مراجع فرهنگي شيعيان در قرن ششم بوده است (26:23، 36). پس از آن تا عصر حاضر، هيچ‌گونه اطلاعي در زمينه وجود اين نوع كتابخانه‌ها در دست نيست.

در سال 1340، نيز كتابخانه‌اي در مدرسه علميه سپهداري (از كهن‌ترين مدارس اراك) تأسيس شد كه بيشتر مجموعه آن را كتب ديني تشكيل مي‌داده است (326:21). شيخ احمد مطهري ساوجي (1359 ق. ـ 1369 ش.) از نويسندگان معاصر، كتابخانه‌اي در مدرسه ديني انقلاب تأسيس كرد كه مورد استفاده محصلان و دانشجويان علوم ديني است (15: ج 9، ص 343).

كتابخانه‌هاي شخصي و خانداني. استان مركزي به‌لحاظ موقعيت فرهنگي و مذهبي خاص، خاستگاه اصلي شخصيت‌ها و مشاهير برجسته‌اي چون فخرالدين عراقي (610-688 ق.)، محتشم كاشاني (     ـ 999 ق.)، ملااحمد نراقي، و ملامهدي نراقي (قرن 13 ق.) بوده است (111:12)، كه، به‌احتمال، صاحب كتابخانه‌هاي شخصي بوده‌اند، اما هيچ‌گونه اطلاعي از وجود آنها در دست نيست. كهن‌ترين كتابخانه شخصي استان، كتابخانه ابوسعد منصوربن حسين رازي آبي (   ـ422 ق.)، از اديبان و شاعران آل بويه بوده است. وي با صاحب‌بن عبّاد (326-385 ق.) نزديكي و مراوده خاصي داشت و كتابخانه نفيسي را در آبه فراهم ساخت (183:14).

عمربن سهلان ساوجي (  ـ565 ق.)، فاضل و عالم آن عصر، در ساوه كتابخانه عظيمي ايجاد و آن را وقف عام كرد. بيشتر مجموعه اين كتابخانه را نسخه‌هاي خطي ناياب و تأليفات خود او تشكيل مي‌داد كه پس از مرگ وي به غارت رفت يا به آتش كشيده شد (14: 202؛ 23:23).

كتابخانه ميرزا عبدالعظيم قريب گركاني آشتياني (1258-1344 ش.)، نيز از كتابخانه‌هاي شخصيِ معتبر در آشتيان بوده است. مجموعه اين كتابخانه بيش از 3000 جلد كتاب ادبي، تاريخي، و سياسي، و 1000 جلد نسخه خطي بوده است (13:  227-228).

حاج آقا محسن اراكي (1247-1325 ق.)، از دانشمندان اواخر دوره قاجار، كتابخانه بسيار نفيسي در اراك فراهم آورد كه تا قبل از سال 1347، نزد فرزندان او موجود بود و سپس متفرق گرديد. از نسخه‌هاي نفيس كتابخانه او نسخه‌اي از ديوان انوري به تاريخ 668 ق. است، كه بايد آن را كهن‌ترين نسخه ديوان انوري در جهان دانست (181:23).

ميرزا آقا مصلحي فراهاني (قرن 13 ق.) نيز علاقه فراواني به كتاب داشت. از اين رو، كتابخانه مفصلّي در اراك براي خود تهيه كرده بود (6: 86،100). واعظ‌زاده خوانساري از علماي معاصر نيز كتابخانه معظمي در اراك دارد كه مجموعه آن در حدود 20000 جلد كتاب چاپي و خطي است (203:23).

تعدادي از فضلا و دانشمندان معاصر در استان نيز صاحب كتابخانه‌هاي نفيس شخصي هستند كه از جمله كتابخانه حسين واعظ‌زاده، ابراهيم دهگان، احمدخان حاجي‌باشي، و حسن صديق را مي‌توان نام برد (205:2).

كتابخانه‌هاي عمومي. نخستين قرائت‌خانه عمومي اين استان در سال 1322 ق. به‌همت جمعي از بزرگان اراك در اين شهر تأسيس شد. پس از آن، در سال 1313 ش. كتابخانه و قرائت‌خانه‌اي عمومي توسط مرحوم حسين دها در منزل شخصي او داير گرديد. اين كتابخانه در سال 1340 رسماً كتابخانه عمومي ناميده شد (21: 325-326). اما نخستين كتابخانه عمومي به سبك جديد در استان، در سال 1337، در شهر ساوه گشايش يافت. اين كتابخانه تا سال 1370 داراي مجموعه‌اي در حدود 10000 جلد كتاب، با 2725 عضو، و 4 نفر كارمند فعاليت داشته است. پس از آن در ساير شهرستان‌هاي استان نيز، كتابخانه‌هايي داير شد، از جمله آشتيان (تأسيس 1345، با مجموعه 6000 جلد، 700 عضو، و 2 نفر كارمند)، تفرش (تأسيس 1347، با مجموعه 150000 جلد، 1545 عضو، و 3 نفر كارمند)، خمين (تأسيس 1347، با مجموعه 7000 جلد، 280 عضو، و 2 نفر كارمند)، محلات (تأسيس 1348، با مجموعه 9000 جلد، 1683 عضو، و 3 نفر كارمند)، دليجان (تأسيس 1350، با مجموعه 14000 جلد، 1900 عضو، و 3 نفر كارمند) و اراك (تأسيس 1352، با مجموعه 23000 جلد، 995 عضو، و 5 نفر كارمند) (16: 937-962).

طبق آمار سال 1378، تعداد كل كتابخانه‌هاي عمومي استان مركزي 35 واحد بوده كه داراي مجموعه‌اي در حدود 294000 جلد كتاب و نشريه، با 58823 نفر عضو، و 58 نفر كارمند بوده است (1:10). سازمان هلال احمر جمهوري اسلامي ايران نيز تعدادي كتابخانه در استان تأسيس كرده كه (طبق آمار سال 1376) داراي 5530 جلد كتاب، و 8900 نفر عضو بوده است (34:18). علاوه بر آنها، 26 واحد كتابخانه مسجد در سال 1378 در استان فعاليت داشته كه مجموعه آنها 67800 جلد كتاب، 7851 نفر عضو، و 102 نفر كارمند بوده است (2:19). در سال 1377، تعداد 10 واحد كتابخانه روستايي، با 3000 جلد كتاب، و 4572 نفر عضو در استان وجود داشته است (251:21).

نخستين كتابخانه كودكان استان نيز در سال 1346 در خمين گشايش يافت. پس از آن، كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در سراسر استان تأسيس گرديد كه ساوه (تأسيس 1356)، تفرش (تأسيس 1359)، دليجان (تأسيس 1373)، و محلات و اراك (تأسيس 1376) از آن جمله است.

كتابخانه‌هاي كانون تا پايان 1378، در مجموع، داراي 19 شعبه بوده كه كل مجموعه آنها (طبق آمار 1377)، 106500 جلد و 8108 نفر عضو بوده است (10:20، 11).

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. كهن‌ترين كتابخانه آموزشگاهي اين استان در سال 1320، در ساختمان دبيرستان علي‌بن ابي‌طالب (پهلوي سابق)، ايجاد گرديد (326:21). تا پايان نيمه اول 1378 كتابخانه‌هاي آموزشگاهي اين استان به 395 واحد رسيده است كه داراي مجموعه‌اي بيش از 517000 جلد كتاب است (1:8).

كتابخانه‌هاي تخصصي. نخستين كتابخانه تخصصي استان در ساختمان اداره اوقاف اراك در سال 1343 گشايش يافت (326:21). كتابخانه مركز آموزش ماشين‌سازي اراك نيز در سال 1350 تأسيس شد كه، در سال 1370، داراي 6000 جلد كتاب و يك نفر كارمند بوده است (228:7).

از جمله كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان، مي‌توان از كتابخانه سازمان ميراث فرهنگي اراك (تأسيس 1368، با مجموعه 600 جلد، و يك نفر كارمند) (108:7) و كتابخانه مركز تحقيقات، مطالعات و سنجش صداوسيماي اراك (با مجموعه 2670 جلد، 770 نفر عضو، و يك نفر كارمند) نام برد (52:18).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. نخستين كتابخانه مركز آموزش عالي استان مركزي در سال 1350 به نام كتابخانه مدرسه عالي اراك تأسيس شد. اين كتابخانه، در سال 1370، داراي 15000 جلد كتاب و 11 نفر كارمند بوه است (21: 289؛ 227:7).

كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه اراك، بزرگ‌ترين كتابخانه دانشگاهي استان به‌شمار مي‌رود كه در سال 1376، با بيش از 57000 جلد كتاب، 2500 عضو، و 13 نفر كارمند فعاليت داشته است. كتابخانه دانشگاه علوم پزشكي اراك (با مجموعه 6880 جلد، 1000 عضو، و 7 نفر كارمند) نيز از كتابخانه‌هاي دانشگاهي قابل ذكر استان است (18: 36، 42).

كتابخانه دانشگاه آزاد اسلامي نراق (از توابع دليجان) در فاصله سال‌هاي 67-1368 فعاليت خود را آغاز كرد و تا سال 1377 در اين كتابخانه، بيش از 9500 جلد كتاب و 80 عنوان نشريه موجود بوده است (144:9).

كتابخانه دانشگاه پيام نور دليجان نيز در سال 1369 راه‌اندازي شد. اين كتابخانه داراي 6000 جلد كتاب است و خدمات رايانه‌اي و اطلاع‌رساني نيز در آن صورت مي‌گيرد (146:9).

مآخذ:  1)  "آشتيان". دايره‌المعارف تشيع، ج 1، ص 115؛ 2) آشتياني، محمدحسن. سيماي آشتيان. ]اراك[: فقه، 1375؛ 3) "اراك". دايره‌المعارف بزرگ اسلامي، ج 7، ص 417؛ 4) "اراك". دايره‌المعارف تشيع، ج 2، ص 51؛ 5) اذكايي، پرويز. "ساوه باستان"، در ساوه‌نامه: مجموعه مقالات مجمع تاريخ و فرهنگ ساوه. ساوه: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1369، ص 1-26؛ 6) استادي، رضا. شرح احوال آيت‌الله‌العظمي اراكي. ]اراك[: انجمن علمي، فرهنگي، و هنري استان مركزي، ؛1375 7) تعاوني، شيرين (خالقي)؛ عزيزي، ايراندخت. راهنماي مراكز اسناد و كتابخانه‌هاي تخصصي، اختصاصي و دانشگاهي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1370؛ 8) "تعداد كل كتابخانه و كتاب در سطح مدارس كشور: گزارش شماره 8".]تهران[: وزارت آموزش و پرورش، 1378 (پلي‌كپي)؛ 9) جوادي، غلامرضا. دليجان در آيينه ايران. مشهد: آستان قدس رضوي، 1377؛ 10) "خلاصه گزارش نيمه دوم 1378 كتابخانه‌هاي عمومي كشور". تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، مديريت مطالعات و برنامه‌ريزي پژوهشي، 1379 (پلي‌كپي)؛ 11) ذكايي، مرتضي. "سه دانشمند ساوي"، در ساوه‌نامه: مجموعه مقالات مجمع تاريخ و فرهنگ ساوه. ساوه: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1369، ص 65-97؛ 12) زنده‌دل، حسن. استان مركزي. تهران: نشر ايرانگردان، 1379؛ 13) سيفي قمي تفرشي، مرتضي. سيري كوتاه در جغرافياي تاريخي تفرش و آشتيان. تهران: اميركبير، 1361؛ 14) همو. مروري بر جغرافياي تاريخي ساوه. ]تهران[: مجيد، 1370؛ 15) شريف رازي، محمد. گنجينه دانشمندان. قم: پيروز، 1353؛ 16) شناسنامه كتابخانه‌هاي عمومي كشور. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1370؛ 17) كريميان سردشتي، نادر. تاريخ كتابخانه‌هاي مساجد ايران. تهران: مجلس شوراي اسلامي، كتابخانه و موزه مركز اسناد، 1378؛ 18) گزارش فرهنگي كشور 1376. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت پژوهشي و آموزشي، مركز آمار و برنامه‌ريزي پژوهش‌هاي فرهنگي و هنري، 1378؛ 19)  "ليست كتابخانه‌هاي مساجد و امكانات موجود در آنها به تفكيك استان‌ها". تهران: ستاد عالي هماهنگي و نظارت بر كانون‌هاي فرهنگي و هنري مساجد، مديريت امور كتابخانه‌ها، 1378 (پلي‌كپي)؛ 20) "ليست مراكز ]كانون پرورش فكري [بر اساس استان‌ها". تهران: كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، معاونت فرهنگي، 1377-1378 (پلي‌كپي)؛ 21) محتاط، محمدرضا. سيماي اراك. تهران: نشر آگه، 1368؛ 22) نوذري، عزت‌الله. ايلات و كوليهاي استان مركزي. ]شيراز[: نويد، 1376؛ 23) همايونفرخ، ركن‌الدين. تاريخچه كتابخانه‌هاي ايران از صدر اسلام تا عصر كنوني. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، اداره كل نگارش، 1347. 

مهناز عليجاني