استانداردها

 

استانداردها. استاندارد واژه‌اي انگليسي به‌معناي پرچم و عَلَم است، و از كلمه Stand به‌معني ايستادن، ماندن، و قرارگرفتن اخذ شده است. استاندارد در اصطلاح متداول امروزي به‌معناي مقياسي براي اندازه‌گيري، مدل و نمونه اشياء، تعيين كميّت و كيفيت، و آنچه داراي مشخصات رسمي است به‌كار مي‌رود (3:2؛ 7:4؛ 45:5-46).

استانداردها مداركي دربرگيرنده قواعد و رهنمودها يا ويژگي‌هايي براي فعاليت‌ها يا نتايج آنها هستند كه به‌منظور استفاده مكرر عمومي، ايجاد هماهنگي و وحدت، توسعه تفاهم، تسهيل ارتباطات، صرفه‌جويي در اقتصاد ملي، حفظ سلامت و ايمني عمومي، و گسترش مبادلات بازرگاني داخلي و خارجي فراهم آمده و توسط سازمان معتبري تصويب شده باشند (1:1؛ 13:7).

طبق تعريف سازمان بين‌المللي استاندارد (ايزو)[1] *، هر استاندارد نتيجه تلاش خاصي است كه براي هماهنگ كردن جريان يا محصولي معيّن پديد آمده و به‌تصويب مقام صالحي رسيده باشد و ممكن است به يكي از شكل‌هاي زير باشد: الف) نوشته‌اي حاوي يك سلسله شرايط لازم؛ ب) واحدي اساسي يا كميّتي ثابت مانند آمپر، صفر مطلق، و جز آن؛ و ج) ابزاري مادي براي سنجش، مانند متر (2: 4-5؛ 15:4).

تاريخچه. استاندارد از ديرباز در زندگي بشر وجود داشته و، مانند بسياري از پديده‌هاي طبيعي، شناخت و برداشت انسان از محيط بوده كه از آغاز به‌صورت ناخودآگاه تحقق يافته است. گسترش فن و تجارت در ادوار گذشته انسان را واداشته است تا در برخي زمينه‌ها، به‌ويژه در اندازه‌گيري‌هاي يكسان و نيز ساخت وسايل و لوازم، استانداردهايي را تعيين كند. وجود ظروف سفالين يك شكل، كشتي‌هايي با طرح و شكل يكسان، ابعاد ثابت و مشخص آجرها، و حتي قطعات سنگ در بناي اهرام مصر نشانه‌هايي از استاندارد در عهد باستان محسوب مي‌شود.

در ايران، در زمان داريوش اول هخامنشي، وزنه‌هاي استانداردشده‌اي بر اساس واحدي به نام كرشه[2]  ساخته مي‌شد كه معادل 3/83 گرم بود. در انگلستان زمان پادشاهي جان، در منشور كبير استانداردهايي درباره اوزان و مقياس‌ها در امر تجارت تعريف شده است. اما پس از عصر رنسانس، با توجه به تحول بنيادي در طرز تفكر اجتماعي و رشد اختراعات و توليدات صنعتي (انقلاب صنعتي)، استانداردهاي صنعتي نيز پديد آمد. با رشد فن‌آوري و افزايش كارخانه‌ها، استانداردهاي ديگري از قبيل فنون كنترل كيفيت، توصيف ويژگي‌ها، و جز آن به ثبت رسيد (7: 14-15).

به‌كارگيري اين استانداردها توسط توليدكنندگان و محققان مستلزم آن بود كه به‌شكل مكتوب در آيند و در كتابخانه‌ها و مراكز استاندارد نگهداري و سازماندهي شوند. به همين سبب، تدوين استانداردهاي بين‌المللي در زمينه‌ها و سطوح مختلف توسط سازمان بين‌المللي استاندارد (ايزو) انجام گرفت و به‌صورت جزوه‌هايي منتشر شد و به كليه كشورهاي عضو سازمان ارسال گرديد.

در ايران، نخستين حركت مدون استانداردنويسي با تصويب قانون اوزان و مقياس‌ها در سال 1304 آغاز گرديد و در سال 1332 به لحاظ ضرورت تعيين ويژگي‌هاي كالاها و جلب توجه توليدكنندگان و واردكنندگان به اهميت كالاهاي استاندارد شده، تشكيلاتي جهت تهيه و تدوين استانداردهاي ملي در وزارت بازرگاني ايجاد شد. در سال 1339، با تصويب قانون تأسيس مؤسسه استاندارد ايران، كار رسمي اين مؤسسه در چارچوب اهداف و مسئوليت‌هاي تعيين شده در اين قانون ادامه يافت و در سال 1343 به مؤسسه استاندارد تحقيقات صنعتي ايران تغيير نام داد. مؤسسه استاندارد از سال 1340 به عضويت ايزو از سال 1344 به عضويت كميسيون بين‌المللي الكتروتكنيك در آمد[3] .

نخستين استانداردهاي تهيه شده به ويژگي و درجه‌بندي كالاهاي صادراتي (عموماً محصولات كشاورزي) اختصاص داشت و به‌صورت آزمايشي تدوين شد. تا سال 1343 هفده استاندارد به‌صورت آزمايشي تهيه گرديد كه عموماً مربوط به كالاهاي سنتي و به‌منظور كمك به بهبود صادرات بود ولي بعدها تصميم گرفته شد كه در همه زمينه‌ها استانداردهاي لازم تدوين شود و تهيه استانداردها از حالت آزمايشي به‌صورت قطعي تغيير يابد. در سال 1345 براي نخستين بار علامت استاندارد ايران بر روي كالاهاي ايران مشاهده شد.

با پيروزي انقلاب اسلامي، ضرورت دگرگوني در ساختار اقتصادي كشور و توجه جدّي به امر كيفيت منجر به تدوين استانداردهاي ملي گرديد و مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران به تهيه و تدوين و نشر استانداردهاي ملي ايران در زمينه‌هاي مختلف مواد و مصالح و فرآيندها پرداخت (1:7-2). تدوين استانداردهاي ملي با مشاركت دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي، نمايندگاني از سازمان‌ها و وزارتخانه‌هاي مرتبط، صاحبان صنايع، نماينده‌هاي انجمن‌هاي صنفي مربوط، و جز آن انجام مي‌شود. در اين فعاليت، كارشناسان مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران و ادارات كل تابعه به‌عنوان دبير تدوين فعاليت دارند. اين مؤسسه در حاشيه كار اصلي خود، يعني تهيه استانداردها، وظيفه گردآوري و سازماندهي استانداردهاي ساير كشورها و نيز هماهنگي و ارتباط با سازمان جهاني استانداردها (ايزو) را عهده‌دار است. كتابخانه مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران بسياري از استانداردهاي جهاني و خارجي را در مجموعه خود دارد كه، به‌لحاظ صرفه‌جويي‌هاي ارزي و اقتصادي، كتابخانه‌هاي تخصصي مي‌توانند به اين مؤسسه مراجعه كنند (3: 28، 51).

انواع استاندارد. استانداردها را مي‌توان به گروه‌هاي زير تقسيم كرد:

1. استاندارد كارخانه‌اي. اين نوع استاندارد با مشاركت كليه بخش‌هاي مختلف يك واحد توليدي از قبيل بخش طراحي، بخش توليد، بخش كنترل، بخش تداركات، و مانند آن به‌منظور هماهنگ كردن مواد اوليه، قطعات، قابليت تعويض‌پذيري، شيوه ارتباط، روش توليد، روش كنترل، روش بازرسي، طراحي و مهندسي، روش آزمون، روش تعيين كيفيت، روش نمونه‌گيري، و جز آن در سطح كارخانه تهيه و تدوين مي‌شود.

2. استاندارد ملي. اين نوع استاندارد به‌منظور حفظ و افزايش سطح فن‌آوري، با نظر كليه دست‌اندركاران، صاحب‌نظران و متخصصان؛ از جمله توليدكنندگان، مصرف‌كنندگان، و مسئولان توسط مؤسسه استاندارد كشورها در سطح كشور تدوين و منتشر مي‌شود (1:1-2؛34:7-36). استانداردهاي ملي از نظر اجرايي به دو دسته استاندارد اجباري و استاندارد تشويقي تقسيم‌بندي مي‌گردد :الف) استاندارد اجباري كه در رابطه مستقيم با ايمني و بهداشت، محيط زيست، يا تجارت خارجي است و قانوناً از نظر اجرا اجباري اعلام مي‌شود؛ ب) استاندارد تشويقي كه توليدكننده با توجه به توان بالاي توليد و نيز علاقه‌مندي و موافقت خود داوطلبانه تمايل به اجراي آن دارد (7:6؛ 36:7).

3. استاندارد منطقه‌اي. اين نوع استاندارد توسط تعدادي از كشورهاي همجوار يا داراي دادوستد تجاري، به‌منظور سهولت در مبادلات اقتصادي و كاهش هزينه‌هاي بازرسي، تهيه و تدوين مي‌شود و به‌عنوان شاخص در منطقه‌اي از جهان مورد استناد و استفاده قرار مي‌گيرد.

4. استاندارد بين‌المللي. اين نوع استاندارد توسط سازمان‌هاي بين‌المللي از قبيل كميسيون بين‌المللي الكتروتكنيك و سازمان بين‌المللي استاندارد (ايزو) بر اساس نيازهاي بين‌المللي توسط كميته‌هاي فني گوناگون به‌صورت پيش‌نويس تهيه و تدوين شده و، پس از ارسال براي كليه كشورهاي عضو سازمان و بررسي و تأييد آنها، به‌صورت استاندارد بين‌المللي منتشر مي‌شود (1: 1-2؛ 2: 28؛ 70:5-72؛ 38:7-39).

استانداردها در كتابخانه‌ها. در كتابخانه‌هاي علوم و فن‌آوري، از جمله كتابخانه‌هاي مهندسي، استانداردها از اهميت ويژه‌اي برخوردارند. استانداردها هم به‌صورت تك‌نگاشت‌ها و هم به‌صورت مجلداتي از همان تك‌نگاشت‌ها منتشر مي‌شوند و از نظر فهرست توصيفي تفاوت چنداني با ساير انواع مدارك كتابي ندارند. هنگامي‌كه استانداردها به‌صورت مجلّد منتشر و به متقاضيان ارائه مي‌گردند در واقع مجموعه‌اي را تشكيل مي‌دهند كه مي‌توانند در مجموعه كتب جايي را براي خود باز كنند. اما استانداردهاي تك‌برگي يا چندبرگي معمولاً بهتر است به‌صورت سري نگهداري شوند.

استانداردهاي چاپ شده كتابي معمولاً داراي نمايه‌هاي جامعي هستند و به‌عنوان منابع مرجع در كتابخانه‌هاي تخصصي نگهداري مي‌شوند. فهرست مندرجات اين‌گونه منابع معمولاً از رده‌بندي خاصي (مانند دهدهي‌جهاني) پيروي مي‌كند و نظام رده‌بندي به‌كار گرفته شده نيز بر حسب شماره سريال "استاندارد" سازماندهي مي‌شود. هريك از مجلدات استاندارد داراي نمايه موضوعي است كه ارجاعات مربوط به شماره‌هاي مورد نظر را فراهم مي‌كند.

براي انتخاب استانداردها در كتابخانه‌هاي تخصصي، ابزارهاي خاصي چون سالنامه‌ها و نمايه‌نامه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرند. مدارك استاندارد ملي ايران در چهار مقوله: آيين‌كار، ويژگي، روش‌هاي آزمون، و واژه‌نامه موضوعي تهيه مي‌شوند و به ترتيب الفبايي موضوعي و شماره رده در سالنامه‌ها به‌چاپ مي‌رسد. استفاده كننده با مراجعه به اين سالنامه‌ها، عنوان و شماره مدرك را بازيابي كرده و اصل مدرك را از مركز فروش مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران تهيه مي‌كند يا در تالار مطالعه كتابخانه مؤسسه مورد استفاده قرار مي‌دهد (3: 28، 51، 63).

مآخذ :1) آشنايي با مديريت استاندارد و تحقيقات صنعتي استان تهران. تهران: سازمان مديريت استاندارد استان تهران، 1371، 24 ص ]بروشور[؛ 2) اكبري حقيقي، كريم. استاندارد چيست و استانداردكردن براي چه هدفي است؟. تهران: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، ]بي‌تا[ (پلي‌كپي)؛ 3) روشن‌بين، فروز. مديريت كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني تخصصي. تهران: صنم، 1378؛ 4) علامه حائري، علي. استاندارد و مقررات آن در ايران. تهران: چاپخانه آذر، 1348؛ 5) مجيدي، نسرين. استاندارد چيست؟. كرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، 1368؛ 6) مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران در يك نگاه. كرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، مديريت طرح و برنامه، 1378، 14 ص ]بروشور[؛ 7) يگانه، مهرداد. استاندارد و استانداردكردن. كرج: مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران، 1378.

                ميترا صميعي