انجمن دوستداران كتاب (ايران). اين انجمن تشكلي غيرانتفاعي و نخستين ناشر كتاب‌هاي نفيس به اسلوب جديد در ايران است كه به‌همت محسن صبا* (1371-1285 ش.) كتابدار، كتابشناس، استاد دانشگاه تهران، و رئيس كتابخانه دانشكده حقوق به قصد طبع و نشر كتاب‌هاي ظريف و زيبا در ارديبهشت 1330 ش. در تهران تأسيس شد (2؛ 227:3؛ 584:4).
محسن صبا كه پيوندي استوار با فرهنگ و هنر ايران‌زمين و تخصصي والا در امر كتاب، كتابخانه، و كتابداري داشت، جنبه ذوقي و هنري را با فن كتابسازي در هم آميخت و همواره، در انتشارات انجمن دوستداران كتاب، اين آميزش را مدّ نظر داشت. وي حتي نشانه‌اي براي انجمن برگزيد (تصوير 1) كه به اقتباس از مينياتورهاي عصر صفوي تهيه شده بود (227:3).
اهداف. اهداف انجمن دوستداران كتاب عبارت بود از: 1) چاپ و نشر كتاب‌هاي فارسي نفيس و تقديم آنها به اعضاي انجمن؛ 2) تشكيل جلسات سخنراني درباره كتب، نويسندگان، و فن چاپ براي آشنايي با كار هنرمندان كتاب؛ 3) برپايي نمايشگاه كتاب و نمونه‌هاي خط و تصوير؛ 4) افتتاح "روز كتاب" با حضور نويسندگان كتاب‌ها، هنرمندان كتاب، دوستداران فرهنگ، و كارمندان انجمن؛ و 5) آشنايي با دقايق فن چاپ، نقاشي، تذهيب، جلدسازي هنري، و جز آن (1: 21؛ 4: 584-585).
محسن صبا، در آغاز، مذاكره‌اي با محمد مقدم انجام داد(2) و با سرمايه اوليه انجمن، كه مبلغ هزار ريال بود، ورقه‌اي زيبا را چاپ و براي عدّه‌اي از دوستان خود ارسال كرد. با استقبال ايشان از كار صبا، رفته‌رفته پايه‌هاي انجمن محكم‌تر گرديد؛ به‌طوري‌كه در پايان سال اول يكصد عضو و در پايان سال دوم در حدود سيصد عضو داشت. روند كار انجمن بدين‌گونه بود كه در آغاز هر سال، برنامه سالانه را تعيين مي‌كرد و به اطلاع اعضا مي‌رساند كه چه كتاب‌هايي قرار است چاپ شود. سپس با مبالغي كه براي حق عضويت از اعضا اخذ مي‌گرديد، كتاب‌هاي نفيس چاپ مي‌شد و به‌طور رايگان در اختيار آنان قرار مي‌گرفت (21:1).
تصوير 1. نشانه انجمن دوستداران كتاب
صبا براي پيشبرد اهداف انجمن از ياري‌هاي مستقيم و غيرمستقيم استاداني چون سعيد نفيسي*، مهدي بياني*، محمدتقي دانش‌پژوه*، و ايرج افشار بهره فراوان برد(2). حاصل تلاش انجمن چاپ و انتشار آثاري بود كه برخي عبارتند از: چند رباعي خيام، به خط ميرعماد؛ عقل سرخ شيخ شهاب‌الدين سهروردي؛ موش و گربه عبيد زاكاني، با نقاشي‌هاي محمود جوادي‌پور و ترجمه انگليسي مسعود فرزاد؛ ترجيع‌بند هاتف، به خط عمادالكتاب، با نقاشي‌هاي محمود جوادي‌پور و ترجمه انگليسي ادوارد براون (نخستين اثر چاپ‌شده انجمن) (4:5)؛ سرگذشت ابن سينا، به قلم خود او و ترجمه سعيد نفيسي؛ مناجات خواجه عبدالله انصاري، به خط ميرعماد؛ معراج‌نامه ابن سينا به خط منسوب به امام فخر رازي؛ نمونه خطوط خوشنويسان (ورق ورق) كه چندين بار چاپ شد؛ چند غزل از ديوان حافظ، به خط محمد حسين ميرزاي كاتب‌السلطان و ترجمه انگليسي گرترودبل؛ غزليات حافظ و كلك خوشنويسان، از انتشارات سروش؛ زيبايي‌هاي ايران، از آندره دوليه دلاند[1] با متن فرانسوي؛ قالي ايران، از سسيل ادواردز[2] ، ترجمه مهيندخت بزرگمهر (همسر محسن صبا)؛ گل‌هاي حافظ، از هانري گي[3] ؛ و يكي‌بود يكي‌نبود، از فرانسيس دو كرواسه[4] ، ترجمه محسن صبا (3: 229، 230).
علاوه بر اين، از ميان مرقّعات و تصاوير مي‌توان به "تصوير سعدي" كار آقا رضا كاشاني؛ "تصوير ابوعلي"، از روي پرده نقاشي كار محمود جوادي‌پور؛ و "سوره حمد" به خط ميرعماد اشاره كرد (585:4). از نمايشگاه‌هاي برپاشده انجمن نيز مي‌توان نمايشگاه آثار ميرعماد در كتابخانه ملي با سخنراني مهدي بياني و نمايشگاه چاپ‌هاي مختلف رباعيات خيام با سخنراني سعيد نفيسي را برشمرد (4:5).
انجمن دوستداران كتاب در اواخر دوران حكومت پهلوي از فعاليت باز ايستاد. علل احتمالي اين امر را مي‌توان در تنگناهاي اقتصادي و نيز كهولت محسن صبا جست‌وجو كرد (2).
مآخذ: 1) آفاق، عبدالله. "انجمن دوستداران كتاب". كتاب هفته. 2 تير 1380: 21؛ 2) افشار، ايرج. تهران: مصاحبه تلفني، 15 دي 1379؛ 3) همو. "يادي از دكتر محسن صبا (تهران: 1285 ـ سن ديه گو، 23 فروردين 1371)". آينده. س. نوزدهم، 1-3 (فروردين ـ خرداد 1372): 223-234؛ 4) "انتشارات انجمن دوستداران كتاب". سخن. دوره چهارم، 7 (خرداد 1332): 584-585؛ 5) "در شهر ما...". روشنفكر. س. اوّل، 3 (تير 1332): 4.
ايرج فرجي
