بازگشت به فهرست مقالات الف
اهدا. اين واژه در لغت به معناي هديه فرستادن و هديه دادن است (2: ذيل واژه). برخي متون اهدا را يادداشتي مي‌دانند كه نويسنده در ابتداي اثر خود درج مي‌كند و ضمن آن، اثر خود را به‌عنوان نشانه‌اي از احترام يا قدرشناسي به شخص ديگري تقديم مي‌كند (4: ذيل واژه)، كه البته اين تعريف فقط بخشي از جنبه معنايي اين اصطلاح را در بر مي‌گيرد. فرايند اهدا در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني امري رايج بوده و مجراي با اهميتي براي مجموعه‌سازي* است. اهدا در كتابخانه‌ها، واگذاري هر نوع منبع از جانب اشخاص يا مؤسسات به كتابخانه، بدون دريافت وجه، است.
تاريخچه. نمونه‌هاي بارز اهدا به كتابخانه، تجديد ساختار بنيادي كتابخانه دانشگاهي آكسفورد توسط سرتوماس بودلي*[1] بود كه در سال 1598 با هديه كتاب‌هاي شخصي و پرداخت هزينه‌هاي مربوط به كتابدار صورت گرفت، كه اين خود به اهداهاي ديگري منجر شد و كتابخانه بودليان*[2] را در مسير موفقيت‌آميزي قرار داد. در سال 1823، اعطاي كتابخانه غني جرج سوم، پادشاه انگليس، توسط پسر وي، جرج چهارم، مجموعه كتاب‌هاي نادر كتابخانه موزه بريتانيا (اكنون بخشي از كتابخانه بريتانيا) را بسيار تقويت كرد (110:6).
افراد خيّر، گاه براي خريداري مجموعه يا مصارف خاصّي، به جاي كتاب، پول پرداخت مي‌كنند. ساختمان بيشتر كتابخانه‌ها نيز با هزينه افراد خيّر ساخته شده است. به‌طور مثال، اندرو كارنگي[3] در سال 1886 با اهداي يك ميليون دلاربراي ساخت كتابخانه‌اي مركزي و هفت شعبه آن در پترزبورگ كار خود را آغاز كرد. كارنگي فعاليت‌هاي خود را تا بريتانيا گسترش داد و هزينه ساختمان كتابخانه‌هاي زيادي توسط او پرداخت شده است. هيأت امناي بنياد كارنگي هنوز به حيات خود ادامه مي‌دهد (111:6). اين هدايا ممكن است مسئوليت دست اندركاران را براي نگهداري كتاب‌ها افزايش دهد كه خود ناشي از هزينه‌هاي پنهان اين كار است و معمولا در مورد هر نوع اهدايي از قبيل هزينه‌هاي مربوط به فهرستنويسي، آماده‌سازي، قفسه‌چيني، و مانند آن صادق است.
در تمدن اسلامي، وقف سنّتي رايج و پسنديده بوده و نمونه‌هاي بسياري از وقف كتاب به كتابخانه‌ها، مدارس، مساجد، و جويندگان علم و دانش در متون، مورد اشاره قرار گرفته است. به‌جز وقف، هديه كتاب ميان دربار شاهان و شاهزادگان نيز مرسوم بوده است. به‌ويژه در سده‌هاي 9 و 10 ق. كه توليد و استنساخ *نسخه‌هاي نفيس و گران‌قيمت رونق داشت، كتاب به‌عنوان تحفه‌اي ارزشمند ميان دربارهاي مختلف رد و بدل مي‌شد. ماجراي هديه فرستادن نسخه‌اي از كليات عبدالرحمان جامي (817-890 ق.) از جانب امير عليشيرنوايي *(844-906 ق.) به دربار سلطان يعقوب آق قويونلو (884-920 ق.) و اشتباه كمال‌الدين حسين ابيوردي (؟- 920 ق.) در بردن كتاب ـ كه موجب بركناري وي گرديد ـ حكايت از اهميت اهداي كتاب در آن دوره دارد (1: ج4،ص350).
در كتابخانه‌هاي امروزي نيز از اهداي كتاب، به‌منظور صرفه‌جويي در بودجه، استقبال مي‌شود و در برخي كتابخانه‌ها بخش قابل توجهي از منابع را هدايا تشكيل مي‌دهند. بيشتر كتابخانه‌ها داراي مجموعه‌هاي ويژه‌اي هستند كه به نام اهداكننده آن ناميده مي‌شود.
كتابخانه‌ها معمولا هديه‌هاي انفرادي جديد را نيز، مانند كتاب‌هاي خود مؤلف، يا منابعي كه شايسته مراقبت دائم در مجموعه عمومي است دريافت مي‌كنند. معمولا كتابداران از پذيرفتن چنين هدايايي خشنود مي‌شوند و در اكثر موارد هدايا شامل كتاب‌هايي است كه كتابخانه در آرزوي به‌دست آوردن آنهاست (110:6).
مواد اهدايي. مجموعه‌هاي اهدايي در شكل‌هاي گوناگوني همچون كتاب، جزوه، سند، خاطرات، نسخه خطي، و جز آن به كتابخانه مي‌رسد. مواد اهدايي ممكن است موجودي كتابخانه را تكميل كند و شامل آثار كمياب و باارزشي باشد. هدايايي از قبيل اشتراك رايگان نشريات ادواري نيز مي‌تواند در گسترش موجودي كتابخانه سودمند باشد. كتابخانه‌ها معمولا در بخش فراهم‌آوري خود قسمتي را به دريافت، قدرداني، و اداره اهداها اختصاص مي‌دهند. اين بخش برآورد قيمت اين منابع را نيز برعهده دارد كه با توجه به هزينه آماده‌سازي و نگهداري آنها انجام مي‌گيرد.
اهدا ممكن است باعث بروز مشكلاتي شود كه فراتر از مسائلي چون مقابله، فهرستنويسي، و قفسه‌بندي است. به‌طور مثال، ممكن است منابع در زمينه‌اي باشند كه با سياست كتابخانه سازگار نيست. در مورد نشريات ادواري، كتابخانه در صدد است كه درباره دريافت مرتب شماره‌هاي بعدي اطمينان حاصل كند. نكته ديگر، مكان لازم براي جاي دادن مجموعه‌هاي بزرگ يا مجموعه‌هايي است كه نياز به محافظت پر هزينه‌اي دارند. امكان دارد كه اهداكننده براي هديه‌اش شرايطي مانند نگهداري مجموعه به‌صورت مجزّا، يا حتي در مكاني خاص، قائل شده باشد. ممكن است تك‌نگاشت‌ها يا سلسله انتشارات از جانب سازمان‌ها يا نهادهايي كه مايلند افكار عمومي را جلب كنند به‌طور رايگان در اختيار كتابخانه نهاده شود. در چنين مواردي كتابدار مي‌كوشد در مقابل خطر تبليغات غيرمتعارف هشيار باشد (110:6-111).
با توجه به چنين ملاحظاتي، مطلوب آن است كه كتابدار هر جا لازم باشد درباره هديه يا وقف با اهداكننده به مذاكره بپردازد (111:6)؛ البته در برخي متون توصيه شده است كه مسئولان كتابخانه‌ها از پذيرش هرگونه قيد و شرطي در استفاده از مجموعه‌هاي اهدايي خودداري كنند (3: 39). بيشتر اهداكنندگان اجازه مي‌دهند كه كتابخانه‌ها موادي را كه لازم ندارند به جاي ديگري بفرستند، و از اينكه منابع آنها به مكان مناسب‌تري منتقل شود خوشنود خواهند بود. كار دوستداران كتابخانه[4] مي‌تواند هم براي بررسي اهداها مفيد باشد و هم به اهداكنندگان كمك كند تا نيازهاي واقعي كتابخانه را درك كنند (6: 111).
پذيرفتن منابع اطلاعاتي به‌صورت اهدا روش مناسبي براي تهيه مواد مورد نياز كتابخانه‌هاست، اما نبايد سبب گسترش ناهمگون مجموعه گردد. در پذيرش منابع اطلاعاتي،اهداف و سياست‌هاي مجموعه‌سازي كتابخانه مدّنظر قرار مي‌گيرد و، به صرف رايگان بودن، شيفتگي قبول اهدا پديد نمي‌آورد (5: 157).
مآخذ: 1) خواندمير، غياث‌الدين بن همام‌الدين. حبيب‌السّير. به تصحيح محمد دبيرسياقي. تهران: خيام، ؛1362 2) دهخدا، علي‌اكبر. لغتنامه. ذيل "اهدا"؛ 3) سلطاني، پوري، ويرايشگر. خدمات فني. ويرايش هشتم. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، ؛1378 4) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. اصطلاحنامه كتابداري. ذيل "اهدا"؛ 5) محسني، حميد. سفارش و خدمات تحويل مدرك. تهران :]بي‌نا[، 1377؛
6) Hoare, Peter. "Donations to Libraries". International Encyclopedia of Library and Information Science, PP. 110-111.
فاطمه مهاجري؛ غلامرضا اميرخاني
[1]. Sir Thomas Bodley
[2]. Bodleian Library
[3]. Andrew Carnegie
[4]. Friends of the Library
بازگشت به فهرست مقالات الف
