رساله

 

رساله. اين كلمه تغيير شكل يافته واژه عربي رساله (رسالت) (3: ذيل "واژه")، در اصل به‌معناي پيام (7: ذيل "رسل") و جمع آن رسالات و رسائل است. در اصطلاح، به كتاب كوچك (3: ذيل "واژه")، كلامي كه براي غير فرستاده شود (5: ج ،2 ذيل "واژه")، صحيفه‌اي كه در آن سخن مورد سفارش و پيام نوشته شود (4: ج 7، ذيل "واژه")، كتاب و نوشته، مرقومه، نامه، و مراسله (9: ج 3، ذيل "رساله") اطلاق شده است. اين واژه در متون فارسي به‌معناي نامه، مرقومه، پيام، و كلامي كه براي غير فرستاده شود، رايج بوده است؛ چنان‌كه سعدي در گلستان گويد "... باملوك نواحي مراسله دارد. ملك به‌هم برآمد و كشف اين خبر فرمود و گفت تا قاصد را گرفتند و رساله را بخواندند" (5: ج 7، ذيل "واژه")، و وجه تسميه رسايل ابونصر مشكان به‌سبب وجود رسايلي چون نامه اعيان دولت غزنوي به سلطان محمود غزنوي است (630:2). شايد اطلاق اين واژه به صحيفه‌اي كه در آن سخن مورد سفارش و پيغام نوشته شود، و يا كتاب كوچك ناشي از گسترش مفهوم واژه به پيام و محمل آن است.

تعاريف ديگري نيز رساله را كتابي به قطع كوچك حاوي اصول عمده علمي (6: ج 2، ذيل "واژه")، كلام مشتمل بر قواعد علمي (4 و 5: ذيل "واژه")، و مجلّدي شامل اندكي از مسائل علمي دانسته‌اند.

بنابراين، رساله در مجموع عنوان عمومي نوشته‌هاي كوتاه و كم‌حجمي است كه به بررسي نظام‌مند يك يا چند موضوع مي‌پردازد (630:2)؛ هرچند كه برخي اهل نظر در بيان تفاوت كتاب و رساله، معيار كمال و نقصان را شرط تفكيك دانسته‌اند، چنان‌كه "كتاب گفتاري است كامل در فن، و رساله همان گفتار است اما ناقص در فن" (4 و 5: ذيل "واژه").

تاريخچه. نگارش رساله در ايران پيش از اسلام رايج بوده است، چنان‌كه ابن النديم در الفهرست تا 75 مورد از رسالات مانويه را آورده است (2: ج 2، ص 630). رساله‌نگاري در ايران پس از اسلام نيز رواج بسيار داشته و حاصل آن رسايل متعددي است كه در بيشتر حوزه‌هاي علوم و معارف نگاشته شده كه رساله آغاز و انجام در كلام از خواجه نصيرالدين طوسي، رساله در تعيين جهت قبله در موضوع فقه از شيخ بهايي، الهي‌نامه خواجه عبدالله انصاري در عرفان، شرح فتح بغداد به‌دست هلاكوخان از خواجه نصيرالدين طوسي در تاريخ، و رساله نبض در پزشكي از ابن‌سينا از آن جمله‌اند. فهرست جامعي از رسايل فارسي و عربي در دانشنامه ادب فارسي (630:2) و دايره‌المعارف البستاني (1: ج 8، ص 582-584) آمده است.

انواع رساله. از انواع رسايل مي‌توان به رساله‌هاي عمليه و رساله‌هاي دانشگاهي اشاره كرد.

رساله عمليه به‌صورت مجموعه فتاوي مجتهدان (9: ج 3، ذيل "رساله")، رساله‌اي كه مراجع تقليد احكام مذهبي را براي مقلدان خود شرح دهند (8: ج 1، ذيل "واژه")، يا كتابي كه مراجع تقليد شيعه دستورها و احكام مذهبي را براي شيعيان مقلد خود مي‌نگارند (4: ج 7، ذيل "واژه") تعريف شده است. اين نوع رساله‌ها كه توضيح‌المسائل نيز ناميده مي‌شوند، برخلاف تعاريف اوليه از رساله، معمولاً در اندازه و حجم يك كتاب مفصل منتشر مي‌شوند. از جمله آنها مي‌توان به رساله عمليه شيخ مرتضي انصاري (تهران، 1267 ق.) و رساله توضيح‌المسائل روح‌اللّه خميني (ره) (تهران، 1369) اشاره كرد.

رساله دانشگاهي يا پايان‌نامه از انواع ديگر رساله‌هاست كه از نظر تعريف، هدف نگارش، و حجم مطالب با آنچه در تعاريف اوليه رساله آمده متفاوت است. رساله دانشگاهي را نوشته‌اي دانسته‌اند كه دانشجويان مقاطع بالا تدوين مي‌كنند و در واقع سند شايستگي آنان در آن دوره محسوب مي‌شود (4: ج 7، ذيل "رساله").

مآخذ: 1) بستاني، بطروس. دايره‌المعارف البستاني. ج 8، ص 582-584؛ 2) حجتي، حميده. "رساله". دانشنامه ادب فارسي (2): فرهنگنامه ادبي فارسي، ص 630-634؛ 3) داعي‌الاسلام، محمد علي. فرهنگ نظام فارسي به فارسي. ذيل "رساله"؛ 4) دهخدا، علي‌اكبر. لغت‌نامه. ذيل "رساله"؛ 5) سجادي، جعفر. فرهنگ معارف اسلامي. ذيل "رساله"؛ 6) غفاري، اميرجلال الدين، فرهنگ غفاري فارسي به فرانسه. ذيل "رساله" 7) قرشي بنابي، علي‌اكبر. قاموس قرآن. ذيل "رسل"؛ 8) معين، محمد. فرهنگ فارسي. ذيل "رساله"؛ 9) نفيسي، علي اكبر. فرهنگ نفيسي. ذيل "رساله".

                سيمين نيازي