زهري، محمد. محمد زهري شاعر نوپرداز، پژوهشگر، كتابدار، كتابشناس، و عضو هيأت علمي دانشگاه، در مرداد 1305 در روستاي عباس‌آباد از توابع تنكابن در خانواده‌اي مازندراني به دنيا آمد. پدرش از مشروطه‌طلبان بود و چون در فتح تهران مشاركت داشت و شجاعت نشان داده بود، لقب ضيغم‌الممالك گرفت.
چهارساله بود كه زادگاهش را ترك كرد و همراه پدرش به تهران، ملاير، و شيراز رفت. تحصيلات مقدماتي و متوسطه را نيز در شهرهاي ملاير و شيراز به اتمام رساند، و از شهريور 1320 تا آخر عمر ساكن تهران بود (1).
رشته زبان و ادبيات فارسي دانشگاه تهران را در محضر استادان برجسته‌اي چون ابراهيم پورداود، بديع‌الزمان فروزانفر، لطفعلي صورتگر، جلال‌الدين همايي، ذبيح‌الله صفا، و محمد معين گذراند و در سال 1332 فارغ‌التحصيل شد و دروه دكتري همين رشته را نيز در سال 1344 به پايان رساند.
از سال 1335 تا زمان بازنشستگي (1365) به فعاليت‌هايي مانند تدريس ادبيات فارسي، مشاورت فرهنگي وزارت فرهنگ (در دوره مسئوليت محمد درخشش)، همكاري با مجله ايران آباد در سازمان برنامه، كتابداري در كتابخانه ملي و سپس معاونت همين كتابخانه، و پژوهشگري در فرهنگستان ادب و هنر اشتغال داشت (5: 381-382). همزمان با انجام خدمات رسمي، در مدرسه عالي ايران زمين، دانشكده دماوند، و مؤسسه علوم اجتماعي در دوره‌هاي كارشناسي و كارشي ارشد تدريس مي‌كرد (1).
نويسندگي را با فكاهي‌نويسي براي روزنامه توفيق در سال 1324 آغاز كرد و بعدها به داستان و مقاله روي آورد و سرانجام به شعر پرداخت (6:7). مدتي صفحه شعر مجله فردوسي را كه نصرت رحماني، شاعر برجسته دهه‌هاي 1330 و 1340، اداره مي‌كرد برعهده گرفت، و مدت كوتاهي نيز مسئول صفحه شعر مجله سپيد و سياه بود (620:4). در خلال سال‌هاي 1335-1353 شاعري مطرح و پركار بود (10:6) و شعرهايش با اظهار نظر و نقدهايي از طرف شاعران و نويسندگان آن دوره، مانند مهدي اخوان ثالث، نادر نادرپور، علي‌اصغر حاج سيد جوادي، شمس آل احمد، منوچهر آتشي، هوشنگ وزيري، محمود تهراني (م. آزاد)، اسماعيل شاهرودي، عبدالعلي دستغيب، محمود كيانوش، فريدون مشيري، و ديگران روبه‌رو گشت (58:2-66، 122-139).
زهري از جمله شاعران نوپردازي است كه بين دهه‌هاي 1330 تا 1350 يكي از درخشان‌ترين ادوار شعر پارسي را به وجود آوردند (13:3)، زبان شعر او لطيف و سبكش نيمايي بود. يكي از مشهورترين اشعار زهري شعر "به فردا"ي اوست. در اين شعر كه آن را حدود سال‌هاي 1331 به بعد سروده است از جوانان مي‌خواهد تا ياد و نام انسان‌هاي پيشتاز و جان بركف را گرامي دارند. نخستين كتاب شعرش با عنوان "جزيره" در سال 1334 منتشر شد، و بعد از آن در سال‌هاي 1335 تا 1356، يعني قريب 22 سال، شش مجموعه شعر از او به چاپ رسيد (6:7).
زهري در قلمرو كتابداري و كتابشناسي نيز يكي از شخصيت‌هاي آگاه و نامدار ايران است. وي در شهريور 1341 در زمان رياست ايرج افشار به كتابخانه ملي آمد و تا دي ماه 1354 در سمت كتابدار و معاون كتابخانه ملي ايران، به كار مشغول بود (1). به ابتكار وي، نخستين كتابشناسي ملي ايران در سال 1342 تدوين شد. برگزاري نمايشگاه‌ها، مراجعه به ناشران و كتابفروشان براي جمع‌آوري كتاب‌هاي منتشرشده و تنظيم آنها در كتابشناسي، نشر مجموعه‌هاي كتابشناسي كتابخانه ملي، و به ثمر رساندن هشت جلد كتابشناسي ملي از 1342 تا 1351، بخشي از فعاليت‌هاي وي در كتابخانه ملي ايران محسوب مي‌شود (8).
زهري از سال 1362 اثر ديگري پديد نياورد و شعري نسرود. در همان سال به مهاجرت ناخواسته به كشور فرانسه تن داد و پس از چند سال به ايران بازگشت. وي در 15 اسفند 1373 بر اثر سكته قلبي درگذشت و در "بهشت سكينه"، چند كيلومتري كرج، به خاك سپرده شد (1).
مآخذ: 1) باوندي، ماندان. همسر مرحوم زهري. تهران: مصاحبه، دي 1379؛ 2) زهري، محمد. برگزيده شعرهاي محمد زهري: با اظهار نظرهايي از شاعران و نويسندگان. تهران: بامداد، 1348؛ 3) همو. به فردا: گزينه شعرها. تهران: چشمه، 1374؛ 4) همو. "درباره نيما". چيستا، 8 و 9 (1374): 620؛ 5) "شبي از شبها (به ياد محمد زهري)". كلك، 60 (اسفند 1373): 381-383؛ 6) عسگري، محمد. "جهان خالي از آينه پاكي نيست". همشهري. 11 ارديبهشت 1374؛ 7) عليزاده طوسي. "محمد زهري اسطوره نجابت و انسانيت". كيهان چاپ لندن. 10 فروردين 1374؛ 8) كتابشناسي ملي انتشارات ايران (1342). تهران: كتابخانه ملي ايران، 1343.
ناهيد حبيبي آزاد
بازگشت به فهرست مقالات ز
