بازگشت به فهرست مقالات ك
كتابخانه آستان قدس رضوي. كتابخانه مركزي آستان قدس كه همراه با ساير كتابخانه‌هاي وابسته، موزه‌ها، و مركز اسناد آن "سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها، و مركز اسناد آستان قدس رضوي" ناميده مي‌شود، از مهم‌ترين گنجينه‌هاي فرهنگي ايران و جهان اسلام است كه در ضلع شرقي حرم مطهر امام رضا (ع) در بست شيخ طوسي شهر مشهد قرار دارد و داراي گنجينه‌اي ارزشمند از كتاب‌هاي خطي نفيس و كمياب و قرآن‌هاي خطي باارزش است.
تاريخچه. كتابخانه آستان قدس يكي از كهن‌ترين كتابخانه‌هاي ايران است كه به‌واسطه مجموعه‌هاي غني آن، به‌ويژه گنجينه‌هاي خطي، آوازه جهاني يافته است. براي تأسيس اين كتابخانه تاريخ مشخصي نمي‌توان تعيين كرد. برخي بر اين باورند كه از زمان عزيمت امام هشتم علي بن موسي‌الرضا (ع) در قرن دوم ق. به خراسان، و به‌ويژه پس از شهادت ايشان، مهاجرت علما و دانشمندان شيعه به جوار مدفن او آغاز شد. به‌دنبال آن در كنار اماكن و ابنيه‌اي كه براي رفاه و اقامت زائران در جوار مدفن امام بنا شد، مجموعه‌هاي كتاب نيز شكل گرفت. بعضي، وجود كتابخانه در آستان قدس را سال 393ق. ذكر كرده‌اند كه مصادف است با وقف نسخه قرآن متعلق به ابوعلي سيمجور، امير خراسان در زمان نوح بن منصور ساماني، به آستان قدس (1: 295). اما بر اين مبنا نمي‌توان با اطمينان گفت كه در آن زمان كتابخانه مستقلي وجود داشته است. استناد گزارش‌هاي فوق به وقفنامه‌هاي موجود در نسخه‌هاي خطي بازمانده از آن زمان است. سندي كه بيش از همه به واقعيت نزديك است، نسخه خطي تفسير ابوالفتوح رازي مربوط به قرن نهم هجري است كه در آن اين عبارت نقش بسته است: "چون در روضه... رضويه مطهره جوامع كلام‌الله و مصاحف بسيار بود اما تفسيري كه همه طوايف استفاده معاني قرآن توانند، نبود بنابراين... مشاراليه اين مجلد تفسير را با سه مجلد ديگر بر روضه شريفه وقف كرد به تاريخ سنه 861 ق." .
از اين يادداشت چنين برمي‌آيد كه در آن زمان مكاني وجود داشته كه در آن مصاحف و تفاسير مختلف نگهداري شده و مورد استفاده عموم واقع مي‌شده است (7: 383).
نخستين شواهد وجود كتابخانه‌اي مستقل در آستان قدس به اوايل قرن دهم ق. باز مي‌گردد و آن را در متن وقفنامه كتاب غايه‌الوصول مورخ 925 مي‌توان ديد كه در آن تركيب "خزانه‌الكتب" به‌كار رفته است (4: 34). پس از آن، شواهد نشان مي‌دهد كه در حدود 1150ق. كتابخانه و قرآنخانه آستانه در يكجا در گوشواره جنوبي ايوان بلند صحن عقيق به‌نام قرآنخانه مباركه حضرتي وجود داشته است.
كتابخانه آستان قدس فرازونشيب‌هاي گوناگوني طي كرده و حوادث و رخدادهاي تلخي بر آن رفته است. از آن جمله مي‌توان به حمله ازبك‌ها در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم اشاره داشت كه طي آن عبدالمؤمن‌خان ازبك كتابخانه را تاراج كرد (2: 412). سال‌ها پس از تهاجم ازبك‌ها، شاه عباس صفوي و شيخ بهاءالدين عاملي به گردآوري كتاب‌هاي تاراج رفته و تشكيل مجدد كتابخانه اقدام كردند. از كتابخانه‌اي كه ايشان تأسيس كردند با عنوان كتابخانه سركار فيض آثار مشهد ياد كرده‌اند (1: 298).
تعيين نخستين كتابدار نيز در همين سال‌ها صورت گرفت. از آن پس به فرمان شاه همواره يكي از علماي برجسته به‌عنوان خازن‌الكتب منصوب مي‌شد و هم در اين دوران كتاب‌هاي بسياري از دارالسلطنه اصفهان به كتابخانه مشهد ارسال مي‌شد (3: 55).
نخستين فهرست كتابخانه را ميرزاسعيدخان مؤتمن‌الملك متوليباشي در 1296ق. تهيه كرد و در آن كتاب‌هاي كتابخانه 2069 جلد ذكر شده است. كتابخانه به‌طور دائم باز بوده و مورد استفاده عموم قرار داشته است (5: 231).
بين سال‌هاي 1289-1290 ق. كتابخانه به طبقه فوقاني كشيك خانه خدام منتقل شد و هفتاد و سه سال در اين مكان باقي ماند. در مهر 1323 بر اساس طرح آندره گدار (1881- 1965) معمار و باستان‌شناس فرانسوي و رئيس وقت اداره باستان‌شناسي، ساختماني در سه طبقه به‌وسعت 1034 مترمربع براي كتابخانه بنا شد. اين بنا در 1353 به تصميم مقامات وقت تخريب و منابع آن در 1356 به ساختمان جديد كتابخانه (با 2000 مترمربع مساحت) انتقال يافت (4: 54).
گسترش روزافزون منابع و افزايش مراجعان، مقامات آستان قدس را در 1359 به احداث ساختمان فعلي واداشت. وسعت ساختمان فعلي 30000 مترمربع است و در سه طبقه و طي پانزده سال ساخته شده است. اين ساختمان در 1374 رسمآ گشايش يافت.
در حال حاضر، كتابخانه در هفت اداره اصلي سامان يافته كه عبارتند از: اداره مخطوطات، اداره خدمات كتابداري، اداره كتابخانه عمومي، اداره كتابخانه‌هاي وابسته، اداره اسناد، اداره موزه‌ها، و اداره امور عمومي.
مجموعه‌ها. كتابخانه آستان قدس كتابخانه‌اي عمومي در سطح ملي است. طبق قانون و اسپاري، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي مكلف است از هر عنوان كتابي كه در ايران منتشر مي‌شود، يك نسخه براي اين كتابخانه ارسال دارد. وقف و اهدا و خريد نسخه‌هاي مكرر كتاب‌ها از راه‌هاي مهم توسعه مجموعه آن است. مجموعه كتابخانه به بخش‌هاي زير تقسيم مي‌شود:
1. كتاب‌هاي چاپي. مجموعه كتاب‌هاي چاپي كتابخانه عمدتآ به زبان‌هاي فارسي، عربي، انگليسي، و فرانسه هستند. تا پايان 1381 مجموعآ بيش از 12000000 جلد كتاب چاپي شامل كتاب‌هاي نفيس و كمياب قديمي و منابع جديد به زبان‌هاي فارسي، عربي، انگليسي، و ساير زبان‌ها در كتابخانه مركزي و 32 كتابخانه وابسته به آستان قدس وجود داشته است. به‌طور متوسط سالانه 200000 جلد به اين مجموعه افزوده مي‌شود (6: 16).
2. نسخه‌هاي خطي. مجموعه نسخه‌هاي خطي كتابخانه آستان قدس مجموعه‌اي كم‌نظير در ايران و بلكه جهان اسلام است. در مخزن خطي كتابخانه بيش از 47800 اثر خطي شامل كتاب، قرآن، جزوه، نسخه عكسي، دستنوشته، سند مالكيت، و وقفنامه موجود است (6: 25).
اين مجموعه همواره مورد توجه پژوهشگران و نسخه‌شناسان بوده است. قديمي‌ترين آنها به سده چهارم (11 ميلادي) و جديدترين آنها به قرن چهاردهم ق. تعلق دارد. همه نسخه‌هاي خطي كتابخانه به زبان عربي يا فارسي است. قديمي‌ترين نسخه خطي موجود در مجموعه، شرح ديوان تميم ابن مقبل است كه در 380 ق. نوشته شده است. از ديگر نسخه‌هاي منحصر به‌فرد و مهم، مي‌توان نمونه‌هاي زير را نام برد: قرآن به خط كوفي و نوشته شده بر روي پوست آهو منسوب به حضرت علي (ع)، و قرآن مذهّب و نفيس روي پوست آهو و ممهور به مهر پنج تن از سلاطين صفويه منسوب به حضرت امام رضا (ع)، قرآن همراه با ترجمه و تفسير ملافتح‌الله كاشاني بر حاشيه‌ها، و همچنين كتاب خواص‌الاشجار كه در اصل تأليف "ديسقوريدوس" پزشك و گياه‌شناس نامي قرن اول ميلادي است.
3. قرآن‌ها. يكي از مجموعه‌هاي ويژه كتابخانه آستان قدس مجموعه قرآن‌هاي آن است. در كتابخانه مركزي بيش از 1400 عنوان قرآن عربي ـ فارسي و به زبان‌هاي مختلف دنيا (انگليسي، فرانسوي، آلماني، بلغاري، روسي، سوئدي) وجود دارد. قديمي‌ترين قرآن چاپ سنگي، قرآن به خط محمدحسين اصفهاني است كه در 1254ق. در تبريز به چاپ رسيده و توسط محمدشاه قاجار وقف كتابخانه آستان قدس رضوي شده است. قديمي‌ترين نسخه چاپ سربي قرآن نيز چاپ انتشارات ميرزا زين‌العابدين است كه در 1247ق. به طبع رسيده است. همچنين قرآن‌هاي بسيار نفيسي از نظر قاب، خط، و نوع چاپ در اين مجموعه وجود دارد (8).
4. كتاب‌هاي چاپ سنگي. كتابخانه داراي 3941 عنوان (35469 نسخه) كتاب چاپ سنگي در موضوعات مختلف و به زبان‌هاي فارسي و عربي است.
5. نشريات. مجموعه نشريات ادواري و روزنامه‌هاي آستان قدس نيز يكي از غني‌ترين مجموعه‌هاي موجود در سطح كشور است. در مخزن كتابخانه بالغ بر 21000 مجله و روزنامه صحافي شده شامل 4300 عنوان نشريه قديمي و جديد عمدتآ به زبان‌هاي فارسي، عربي، و انگليسي موجود است كه از اين ميان بيش از 1300 عنوان را نشريات جاري تشكيل مي‌دهند. قديمي‌ترين روزنامه فارسي موجود، روزنامه وقايع اتفاقيه است كه نخستين شماره آن به‌نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران در 1267ق. منتشر شده است؛ مجله عربي المقتطف متعلق به 1293ق. برابر با 1876 نيز از نمونه‌هاي نشريات خارجي قديمي موجود در اين كتابخانه است.
6. اسناد مكتوب. در اين بخش بيشتر اسناد مربوط به آستان قدس رضوي و خراسان وجود دارد. در حال حاضر، بيش از 4000000 برگ سند مشتمل بر اسناد آستان قدس، اسناد موقوفات مَلِك، اسناد خانواده آصف‌السلطنه، اسناد خانواده علم (وزير دربار دوره پهلوي)، و اسناد متفرقه ديگر در مركز اسناد آستان قدس رضوي موجود است (8).
7. مواد ديداري و شنيداري. اين بخش، كه يكي از مجموعه‌هاي قابل توجه كتابخانه مركزي آستان قدس است 87610 ماده ديداري و شنيداري را در خود جاي داده است. اين مواد شامل ريزفيلم نسخه‌هاي خطي،نوار ويدئويي آموزشي، نوار كاست، نوار ريلي سخنراني‌ها، فيلم، و عكس مي‌شود.
خدمات كتابخانه. اين كتابخانه عهده‌دار ارائه خدمات به مراجعان از طريق تالارهاي قفسه بسته براي آقايان و بانوان، تالارهاي سمعي و بصري و اطلاع‌رساني، تالارهاي نوجوانان و جوانان، و تالارهاي محققان و مرجع است. آرشيو مطبوعات و تالارهاي مطالعه نشريات روز به سيستم الكترونيكي انتقال كتاب و ايستگاه‌هاي رايانه مجهز است.
1. خدمات امانت و مرجع. در تالارهاي مطالعه، جست‌وجوي منابع به‌صورت رايانه‌اي است و جهت دريافت منابع از مخازن و از سيستم كتاب‌رساني تله‌ليفت و بالابر استفاده مي‌شود. حداكثر كتاب درخواستي 3 عنوان در هر نوبت كاري است. امانت كتاب به اعضاي كتابخانه امكان‌پذير است، اما استفاده از منابع ديداري ـ شنيداري، مرجع، و نسخه‌هاي خطي فقط در محل كتابخانه امكان‌پذير است. منابع مرجع كتابخانه بر اساس رده‌بندي ديويي به‌طور جداگانه در تالار مرجع نگهداري مي‌شوند و استفاده از آن براي محققان و اعضاي كتابخانه به‌صورت سيستم قفسه بسته و باز امكان‌پذير است. منابع مرجع مانند ساير كتابخانه‌ها امانت داده نمي‌شود و بايد تا پايان وقت اداري عودت داده شوند.
2. خدمات كتاب‌رساني. كتابخانه آستان قدس از 1377 واحد كتابخانه سيار و "كتابخانه تلفني" را راه‌اندازي كرده است. اين واحد، به افرادي كه به‌علت كهولت سن و مشكلات جسماني قادر به مراجعه به كتابخانه نيستند و نيز به استادان حوزه و دانشگاه و مديران ارشد سازمان‌ها و ادارات كه فرصت مراجعه به كتابخانه‌ها را ندارند، خدمات ويژه‌اي ارائه مي‌دهد. اينان منابع موردنياز را از طريق تماس تلفني طلب مي‌كنند و پرسنل واحد موظف هستند منابع درخواستي را ظرف 24 ساعت به ايشان تحويل دهند. ارائه خدمات كتاب‌رساني به روستاهاي اطراف مشهد نيز در زمره فعاليت‌هاي اين واحد محسوب مي‌شود. تمامي اين خدمات به‌صورت رايگان انجام مي‌پذيرد.
سايت اينترنتي كتابخانه آستان قدس رضوي در 1379 ايجاد شده است. اين سايت با نشاني www.aqlibrary.orgقابل دسترسي است. در اين سايت خدمات و بخش‌هاي مختلف سازمان معرفي شده است و دسترسي به اطلاعات كتابشناختي منابع موجود در كتابخانه و موزه را ممكن مي‌سازد؛ همچنين داراي يك دروازه اطلاعاتي است كه راهنماي موضوعي سايت‌هاي معتبر بر روي اينترنت است.
3. آموزش استفاده‌كننده. يكي از خدمات كتابخانه آستان قدس رضوي آموزش مراجعه‌كنندگان است. اين كتابخانه از 1380 به آموزش مستقيم و غيرمستقيم كاركنان و استفاده‌كنندگان كتابخانه توجه كرده است. برگزاري كلاس‌هاي آموزشي مختلف؛ تهيه و انتشار بروشورها و جزوه‌هاي متنوع براي آشنا ساختن مردم با خدمات كتابخانه، اينترنت، و پايگاه‌هاي اطلاعاتي؛ و دعوت از صاحب‌نظران و استادان اطلاع‌رساني براي سخنراني و اداره كارگاه‌هاي آموزشي به‌شدت دنبال شده است. شركت عموم در اين برنامه‌ها آزاد و رايگان است.
سازماندهي منابع. اين بخش با بهره‌گيري از فهرستنويسان متخصص با گرايش‌هاي زبان فارسي، عربي، و انگليسي مسئوليت سازماندهي مواد را طبق نظام رده‌بندي دهدهي ديويي برعهده دارد. كتاب‌هاي رده‌بندي شده در تالارهاي مطالعه و كتابخانه‌هاي وابسته مورد استفاده قرار گرفته و يا امانت داده مي‌شوند.
كتابخانه آستان قدس از پيشگامان فهرستنگاري نسخه‌هاي خطي در ايران است. صورت مشخصات نسخه‌هاي خطي بازمانده از سال‌هاي 1009 و 1010 ق. موجود در آرشيو كتابخانه رضوي، فهرست‌هاي موضوعي 1282ق.، و فهرست كتابخانه آستان قدس (1296ق.) دليل اين مدعاست. انتشار فهرست نسخه‌هاي خطي به شيوه جديد از 1305 ش. آغاز و تاكنون 23 جلد آن منتشر شده است (4: 86).
حفاظت و نگهداري. آسيب‌شناسي و آفت‌زدايي، مرمت، و هر نوع صحافي و جلدسازي نسخه‌هاي خطي با استفاده از فناوري جديد و اصول علمي در كنار شيوه‌هاي سنتي از جمله فعاليت‌هاي ممتاز كتابخانه در جهت حفظ ميراث مكتوب است.
پژوهش. شوراي پژوهشي كتابخانه در سال 1378 تشكيل شد. اين شورا ضمن تبيين اولويت‌هاي پژوهشي سازمان (شامل كتابخانه، موزه، و مركز اسناد)، مسئوليت تدوين اولويت‌هاي پژوهشي، بررسي طرح‌هاي پيشنهادي، و گزارش طرح‌هاي پژوهشي را برعهده دارد. مجريان طرح‌هاي پژوهشي افرادي از درون و بيرون سازمان هستند.
انتشارات. كتابخانه آستان قدس رضوي از 1376 مجله تخصصي مهمي به‌نام فصلنامه كتابداري و اطلاع‌رساني، و خبرنامه داخلي را منتشر مي‌كند. كتابخانه همچنين حدود 40 عنوان كتاب، اغلب در حوزه مباحث كتابداري، اسناد، و معرفي نسخه‌هاي خطي، منتشر كرده است.
كتابخانه تخصصي جغرافيا. اين كتابخانه زيرمجموعه بخش مخزن چاپي است كه در بهمن 1381 در زيرزمين ساختمان جديد بنياد پژوهش‌هاي اسلامي آستان قدس رضوي در ضلع شرقي بست طبرسي افتتاح شد. منابع آن شامل كتاب‌ها، مجله‌ها، نقشه‌ها، اطلس‌ها، كره‌هاي جغرافيايي، فرهنگ‌ها، و آمارنامه‌هاست. اين مجموعه داراي 1500 نقشه جغرافيايي در مقياس‌ها و موضوعات متنوع است. اين كتابخانه خدمات تهيه كپي و تكثير منابع، دسترسي به اينترنت و سايت‌هاي جغرافيايي، و استفاده از ميزهاي مخصوص نقشه‌كشي و نقشه‌خواني را به پژوهشگران و دانشجويان ارائه مي‌كند.
كتابخانه‌هاي وابسته. شبكه كشوري كتابخانه‌هاي وابسته به آستان قدس رضوي داراي 32 كتابخانه وابسته در سطح كشور و يك كتابخانه در شهر محمودآباد هند است. از اين ميان، 28 كتابخانه نسبتآ جديد و كوچك هستند و بين سال‌هاي 1361 و 1380 در شهرهاي ايران تأسيس شده‌اند كه 19 باب از اين شمار در استان خراسان قرار دارند. 4 كتابخانه ديگر قبل از 1348 تأسيس شده است. اين شبكه با فراهم آوردن حدود 20000 مترمربع فضاي مطالعاتي مناسب و با مجموعه‌اي بيش از 800000 جلد كتاب چاپي و انواع ديگر مواد كتابخانه‌اي شامل نسخه‌هاي خطي، ريزفيلم، نشريه‌هاي ادواري، و منابع ديداري ـ شنيداري مورد استفاده مراجعان در نقاط مختلف كشور است (:6 37). كتابخانه ملي ملك در تهران (تأسيس 1311) و كتابخانه وزيري يزد (1348) به‌ترتيب با حدود 42000 و 140000 جلد كتاب دو كتابخانه شخصي مهم بودند كه بعدها به آستان قدس رضوي واگذار شده‌اند.
مآخذ: 1) احتشام كاويانيان، محمد. شمس‌الشموس يا انيس الفنوس. مشهد: آستان قدس رضوي، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1354؛ 2) اسكندر منشي. تاريخ عالم‌آراي عباسي. تهران: اميركبير، 1334؛ 3) اوكتايي، عبدالعلي. "تاريخ كتابخانه آستان قدس". نامه آستان قدس، 7 (خرداد 1340): 55-59؛ 4) شاكري، رمضانعلي. گنج هزار ساله: كتابخانه مركزي آستان قدس رضوي قبل و بعد از انقلاب. مشهد: آستان قدس رضوي، كتابخانه و مركز اسناد، 1366؛ 5) قزويني، محمد. بيست مقاله. تهران: ابن سينا، 1332؛ 6) گزارش عملكرد سازمان كتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراكز اسناد آستان قدس رضوي: شش ماه اول سال 1382. مشهد: سازمان كتابخانه‌ها، موزها و مركز اسناد آستان قدس رضوي، روابط عمومي، 1382؛ 7) مؤتمن، علي. تاريخ آستان قدس رضوي. مشهد: آستان قدس رضوي، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1348؛
8) "About the Organization of Libraries, Museumes and Documents Center Astan-e Quds-e Razavi". [On-line]. Available: http://www.aqlibrary.org. [5 Jul.2004]. ايرج رداد
بازنويسي ميترا صميعي
