كتابشناسي ملي ايران

 

بازگشت به فهرست مقالات ك

كتابشناسي ملي ايران. كتابشناسي ملي بنا به ساده‌ترين تعريف "فهرست كليه كتاب‌ها و آثار منتشر شده در يك كشور خاص" است. تعريف كامل‌تر كتابشناسي ملي بنابر اهداف و امكانات سازمان منتشركننده آن متفاوت است. براي مثال معمولا كتاب‌هاي منتشر شده در مورد هر كشور كه در ساير نقاط چاپ شده‌اند نيز در كتابشناسي ملي درج مي‌شود. كتابشناسي‌هاي ملي در عالم نشر كتاب و نيز پژوهش و مطالعه از اهميت خاصي برخوردارند. يك كتابشناسي كامل، گويا، و منظم، اساس و پايه پژوهش‌هاي جامعه‌شناختي و فرهنگي و يا حتي تدوين كتابشناسي‌هاي موضوعي در زمينه‌هاي خاص، و امور فني‌تري از قبيل انتخاب و سفارش و فهرستنويسي كتاب است. در يك كلام، كتابشناسي ملي آيينه تمام‌نماي فرهنگ يك كشور و تحولات و دگرگوني‌هاي آن است، و اگر بصورتي كامل ارائه شود، يكي از منابع اصلي اطلاع‌رساني، راهنماي ناشران در كار نشر كتاب، و مددكار كتابداران در پيشبرد امور و خدمات كتابخانه‌اي است (:1 7).

كتابشناسي ملي از ديدگاه بين‌المللي، مهم‌ترين و اساسي‌ترين گام براي تحقق يكي از برنامه‌هاي اصلي ايفلا*، دسترسي جهاني به انتشارات (يو.اي.پي.)* و برنامه كنترل كتابشناسي جهاني و مارك بين‌المللي (يو.بي.سي.آي.ام.)[1]  است.

امّا در ايران، علي‌رغم سنت ديرينه تدوين كتابشناسي در اين كشور و ساير كشورهاي اسلامي، پيشينه تدوين و انتشار كتابشناسي ملي در كشور ما سابقه‌اي چندان طولاني ندارد. نخستين اقدام در اين مورد تهيه و انتشار كتاب‌هاي ايران به همت ايرج افشار در 1333، يعني حدود 17 سال پس از تأسيس كتابخانه ملي ايران (1316) است كه حدود ده سال ادامه يافت. كتاب‌هاي ايران بعدآ در دوره‌اي ده ساله به‌نام كتابشناسي ده ساله 1333-1342 با اصلاحات و اضافاتي ادغام و در 1346 منتشر شد (تهران: 1346). كوشش در خور ديگر در اين زمينه، گردآوري كتابشناسي موضوعي ايران: سال‌هاي 1343-1348 به همت حسين بني‌آدم است كه در حقيقت ادامه كتابشناسي ده ساله است (تهران: 1352). اين كتابشناسي نيز بر حسب رده‌هاي كلي رده‌بندي دهدهي ديويي تنظيم شده است و كتاب‌هاي كودكان ذيل عنوان "نوشته‌هاي فارسي براي كودكان و نوجوانان" در آخر كتابشناسي قرار دارد. اين در حالي است كه در مقدمه، ضمن برشمردن آثاري كه در كتابشناسي نيامده از كتاب‌هاي كودكان نيز نام مي‌برد.

به موازات اين تلاش‌ها كتابخانه ملي ايران از 1342 اقدام به انتشار كتابشناسي ملي انتشارات ايران، به‌صورت سالانه كرد. اين كتابشناسي در سال‌هاي 1347 و 1348 منتشر نشد و از 1349 با عنوان كتابشناسي ملي ايران به‌صورت ماهانه و از 1350 تا 1356 به‌صورت فصلنامه انتشار يافت. انتشار كتابشناسي ملي در 1357 به‌علت مشكلات خاص آن دوره تا مدتي به تعويق افتاد و سرانجام در 1359 به‌صورت يك فصلنامه (تابستان 1357) و يك مجلد شش ماهه (شش ماهه دوم 1357) منتشر شد (:1 7-8). شماره مربوط به بهار 1357 سرانجام در دهه 1370، ظاهرآ با حذف و تعديل‌هايي ، منتشر شد. در پيشگفتار يك صفحه‌اي آن ــ با نام "يادآوري" ــ در ابتداي كتاب آمده است: "به‌طور كلي از اين مجلد حتي‌الامكان طاغوت‌زدايي به عمل آمد". متأسفانه تاريخ نشر اين مجلد معلوم نيست، ولي شماره ثبت كتابخانه ملي، سال 1372 را نشان مي‌دهد به‌نظر مي‌آيد كه كتاب بايد در همان سال يعني حدود 15 سال پس از تنظيم، منتشر شده باشد. توضيح آنكه، كتابشناسي سال 1357، هر چند ناقص، در سال 1358 تنظيم شده بود، ولي مسئولان از چاپ آن، به‌علت اينكه حاوي كتاب‌هايي از همه دست بود، سرباز زدند. اين كتابشناسي كه حاوي 993 عنوان است در 1364 به‌صورت پلي‌كپي در نسخ محدود (صد نسخه) براي استفاده محققان منتشر شد كه البته فاقد مقدمه و نمايه‌هاي لازم است. گرچه تعداد كتاب‌هاي اين مجلد كمتر از نسخه چاپي 1372 است (1008 عنوان)، ولي هنوز هم در آن به‌عنوان‌هايي برمي‌خوريم كه در مجلد چاپي نيست. به‌هرحال اكنون دو كتابشناسي ملي ايران بهار در 1357، هر دو با شماره 45، يكي پلي‌كپي با جلد شميز و ديگري چاپي، در مخزن كتابخانه ملي ايران موجود است. بديهي است آنچه فعلا براي ما مستند است نسخه چاپي است.

كتابشناسي‌هاي ملي سال‌هاي 1358 و 1359 نيز ادغام و نخستين جلد آن از آ ـ ژ در 1362 و جلد دوم از س ـ ي در 1363 منتشر شد. تنظيم اين دو شماره به‌كلي با كتابشناسي‌هاي قبل و بعد متفاوت است. كتابشناسي‌هاي مربوط به سال‌هاي 1360 و 1361 نيز به ترتيب در 1363 و ابتداي سال 1364 مانند سلف خود بر حسب رده‌هاي كلي ديويي تنظيم و منتشر شدند.

در مقدمه كتابشناسي‌هاي مربوط به سال‌هاي 1360 و 1361، كتابخانه ملي ايران اعلام داشت كه دست‌اندركار در انداختن طرحي نو براي ارائه كتابشناسي ملي است و اين مهم را از 1362 آغاز خواهد كرد. هدف از اين طرح، ارائه كتابشناسي به‌صورت كامل و فهرستنويسي شده طبق آخرين ضوابط و استانداردهاي پذيرفته شده جهاني و خط‌مشي پيشنهادي يونسكوست.

براي حصول اين هدف، همزمان با تدوين كتابشناسي‌هاي 1360 و 1361، مطالعاتي براي تنظيم كتابشناسي ملي سال 1362 صورت گرفت. با مطالعه كتابشناسي‌هاي معتبر جهان، و سنت تدوين كتابشناسي و فهرست‌هاي ايراني و اسلامي و نيز دستورالعمل يونسكو براي سازمان‌هاي كتابشناسي و تعديل و تطبيق آن باكتاب‌هاي فارسي و برآورد امكانات حاضر، ضوابط جديدي طرح‌ريزي شد تا بر اساس آن كتابشناسي‌هاي ملي آينده منتشر شود. بر اساس اين ضوابط مقرر شد:

1. كتابشناسي ملي ايران از 1362 به بعد هر شش ماه يك‌بار، و در صورت فراهم بودن امكانات لازم به صورت فصلي منتشر شود؛

2. كتابشناسي ملي بايد تا آنجا كه ميسر است كليه انتشارات ايران (كتاب و جزوه) اعم از فارسي يا به زبان‌هاي ديگر را، كه در فاصله انتشار كتابشناسي‌ها منتشر مي‌شود، در كتابشناسي ملي بگنجاند؛

3. براي فهرستنويسي توصيفي هر كتاب، استانداردهاي بين‌المللي كتابنامه‌نويسي (ISBDs)، آخرين ويرايش قواعد فهرستنويسي انگلو ـ امريكن (با درنظر گرفتن قواعد فهرستنويسي فارسي كه نتيجه تطبيق ويژگي‌هاي زبان فارسي و انتشارات ايراني با قواعد بين‌المللي است) مورداستفاده قرار گيرد؛

4. انتشاراتي كه بيش از 5 صفحه و از نظر متن داراي ارزش تحقيقاتي باشد كتاب محسوب شده و در كتابشناسي ملي ذكر شود (قبلا آثار كمتر از 48 صفحه در كتابشناسي‌ها منظور نمي‌شد. رجوع كنيد به: مقدمه كتابشناسي موضوعي ايران، 1352)؛

5. جزوه‌هايي كه داراي ارزش چنداني نيستند، كاتالوگ‌ها و دفترك‌هاي ميرا كه صفحات آنها از 25 كمتر باشد، جداگانه در آخر كتابشناسي قرار داده مي‌شود و نمايه‌هاي آخر كتاب شامل آنها نخواهد بود؛

6. به‌منظور همكاري با سازمان‌هاي ملي و بين‌المللي كتابداري، از جمله دفتر برنامه جهاني كنترل كتابشناسي و ايفلا، آمارهاي لازم ضمن كار تهيه خواهد شد؛

7. كتاب‌ها برمبناي فهرست رده‌اي نظام رده‌بندي ديويي* در كتابشناسي ملي تنظيم مي‌شوند؛

8. براي تعيين نشانه‌هاي رده و استفاده از آنها در تنظيم كتابشناسي، از آخرين ويرايش كامل رده‌بندي دهدهي ديويي استفاده مي‌شود؛

9. در تمام قسمت‌هاي مربوط به ايران مثل زبان فارسي، ادبيات فارسي، تاريخ ايران، جغرافياي ايران، و دين اسلام از گسترش‌هاي رده‌بندي ديويي و كتابخانه كنگره امريكا كه كتابخانه ملي ايران منتشر كرده، استفاده مي‌شود؛

10. نام نويسندگان خارجي به لاتين در مقابل اسامي آنها ذكر مي‌شود. در مورد نويسندگان كشورهايي كه خط لاتين ندارند، مثل نويسندگان چيني، ژاپني، روسي، و ساير كشورهاي اسلاو زبان، شكل حروف به‌صورت حرف‌نويسي شده نام به انگليسي، طبق استاندارد كتابخانه كنگره امريكا، در مقابل شكل فارسي آن قرار خواهد گرفت؛

11. هر شناسه يا مدخل شامل اطلاعات زير است:

11-1. نشانه رده‌بندي ديويي كه در واقع كد موضوع كلي كتاب است؛

11-2. عنوان‌هاي حامل كه مبين معناي شماره‌هاي رده‌بندي دهدهي ديويي است؛

11-3. سرشناسه كه گوياي مؤلف كتاب است؛

11-4. فهرست توصيفي كامل شامل عنوان، ويرايش، و مشخصات نشر؛

11-5. يادداشت‌هاي لازم كه خواننده را با مشخصات و ويژگي‌هاي فيزيكي و اختصاصي كتاب آشنا مي‌سازد؛

11-6. سرعنوان يا سرعنوان‌هاي موضوعي لازم كه مبين موضوع‌هاي اساسي است كه نويسنده در كتاب به آن اشاره كرده است؛

11-7. شناسه‌هاي افزوده كه همكاران نويسنده يا ناشر را در انتشار كتاب معرفي مي‌كند؛

11-8. نشانه رده‌بندي كتابخانه كنگره به انضمام نشانه مؤلف و نشانه اثر براي استفاده كتابخانه‌هايي كه براي تنظيم موضوعي كتاب‌هايشان از اين نظام استفاده مي‌كنند؛

11-9. شماره برگه كتابخانه ملي ايران براي سفارش فهرستبرگه‌هاي چاپي؛ و

11-10. در موارد لزوم شماره چاپ براي مزيد اطلاع.

12. براي سهولت دستيابي، نمايه‌هاي لازم به كتابشناسي اضافه خواهد شد؛

13. كتابشناسي ملي ايران مجلات و روزنامه‌ها را دربرنخواهد گرفت. راهنماي مجله‌ها و روزنامه‌هاي ايران وظيفه فهرست‌برداري از مجلات و روزنامه‌هاي هر سال را برعهده دارد و انتشار آن طبق روال گذشته ادامه خواهد يافت و نقش كتابشناسي ملي را در مورد پيايندها ايفا خواهد كرد؛ و

14. كتابشناسي ملي در قطع 30×21 سانتيمتر كه هر صفحه آن شامل 2 ستون است به‌صورت حروفچيني و با صحافي مطلوب منتشر خواهد شد و به‌صورت مبادله به كتابخانه‌هاي ملي سراسر جهان و مؤسسات و سازمان‌هاي معتبر شرق‌شناسي، ايران‌شناسي، و اسلام‌شناسي ارسال خواهد شد (:1 8-9؛ 2).

تدوين كتابشناسي ملي طبق ضوابط فوق در آذرماه 1362 با فهرستنويسي كتاب‌هاي رسيده به كتابخانه ملي آغاز شد و پس از انجام 1180 عنوان كه انتشارات 6 ماهه اول سال 1362 را دربرمي‌گرفت، براي تنظيم رده‌اي در اختيار كارشناسان قرار گرفت (:1 9). كار تنظيم آن، كه براي نخستين بار به‌صورت تجربي انجام مي‌گرفت مستلزم ساختن سرعنوان‌هاي حامل نيز بود. سرعنوان‌هاي حامل در واقع معناي هريك از شماره‌هاي ديويي به زبان طبيعي نوشتاري است. به‌منظور حفظ يكدستي در شماره‌هاي آتي، از همان ابتدا، نسبت به تهيه مستند سرعنوان‌هاي حامل اقدام شد. سرانجام در نيمه‌هاي 1363 تنظيم كتابشناسي ملي پايان يافت و چاپ آنكه البته مستلزم كوشش و تقلاي بيشتري بود، با تأخير بسيار در 1365 به پايان رسيد و منتشر شد.

كتابشناسي ملي كمابيش برمبناي آنچه پايه و اساس كار قرار گرفته بود، تا 1375 غالبآ دو شماره در سال منتشر شد. ظاهرآ از سال 1370 امكاناتي فراهم شده است كه كتابشناسي ملي به‌صورت فصلي منتشر شود، ولي با نگاهي به كل كتابشناسي‌ها مي‌بينيم كه فقط چند شماره به‌طور مستقل به‌صورت فصلي است و بقيه مثل قبل 6 ماهه است؛ منتهي، هريك، دو شماره گرفته است. توضيح آنكه، كتابشناسي‌هاي ملي از ابتدا شماره‌گذاري شده بودند، لذا كتابشناسي در پيكره جديد هم همان شماره‌ها را دنبال كرد. نخستين شماره كه كتاب‌هاي نيمه اول 1362 را دربرمي‌گرفت، شماره 51 گرفت و آخرين شماره چاپي مربوط به كتاب‌هاي شش ماهه دوم 1375 شماره 88 و 89 را دارد. اين شماره طبق معمول با تأخيري پنج‌ساله در 1380 منتشر شد.

اينكه كتابشناسي ملي در پيكره جديد چقدر توانسته است به اهداف خود نزديك شود جاي بحث دارد. نخستين مشكل آن تعويق در انتشار و روزآمد نبودن آن است، در حالي كه نخستين شرط هر كتابشناسي ملي روزآمد بودن است. نقص ديگر آن مربوط مي‌شود به بازيابي اطلاعات مندرج در كتابشناسي‌ها. رسيدن به يك عنوان يا نويسنده خاص از طريق شماره‌هاي طولاني ديويي براي مراجعه‌كنندگان وقت‌گير و پردردسر است. همه به حق تقاضا داشتند ضمن نگهداشتن پيكره اصلي، يك شماره رديف از اول تا انتها به هر ركورد اضافه شود و بازيابي‌هاي نمايه‌اي از طريق شماره رديف انجام گيرد. ظاهرآ حروفچيني دستي و شرايط كاري موجود نمي‌توانست امكانات لازم را براي انجام اين راهنمايي مفيد به‌وجود بياورد. علاوه بر اين كتابشناسي‌ها خالي از غلط‌هاي چاپي و اشكالات فهرستنويسي نيست. مشكل ديگري كه تهيه‌كنندگان خود در مقدمه به آن اشاره كرده‌اند، نقص در شمول كتابشناسي است، چرا كه كتابشناسي‌ها فقط حاوي كتاب‌هايي است كه به‌هر دليل به‌طور ناقص و با كسر بهاي بسيار از طريق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به كتابخانه ملي مي‌رسيد. با اين همه، كتابشناسي‌ها با اين شكل و شمايل، به خاطر تحليل موضوعي، كه نياز كتابداران و پژوهندگان را از جهت فهرستنويسي نسبتآ دقيق و تنظيم موضوعي برطرف مي‌كرد، مورد استقبال بسيار قرار گرفت. اما كتابخانه ملي نتوانست چاپ آن را ادامه دهد و اين امر موجبات نارضايتي بسياري را فراهم كرد كه دامنه بحث آن حتي به نشر در پيايندهاي كشور نيز كشيده شد.

اما واقعه ديگر كه در واقع جايگزين كتابشناسي ملي چاپي شد، انتشار كتابشناسي ملي به شكل الكترونيكي بود. در بهار 1375 براي نخستين بار كتابشناسي ملي در قالب 16 ديسكت در اختيار عموم قرار گرفت. اين كتابشناسي شامل كتاب (14,521 عنوان)، پايان‌نامه لاتين (1012 عنوان)، و جزوه (404 عنوان) بود. بنابراين، بديهي است كه اين كتابشناسي الكترونيكي فقط اطلاعات مربوط به سال 1375 را دربرنمي‌گرفت، بلكه شامل كل ركوردهايي بود كه از 1362 به بعد در كتابخانه ملي بنابر استانداردهاي بين‌المللي، فهرست و وارد رايانه شده بود. كتابشناسي ملي چاپي سال 1375 نيز در همان سال در دو مجلد شش ماهه منتشر شده بود كه آمار زير را نشان مي‌دهد: 407,11 عنوان  كتاب (شامل 224 جزوه) 126 عنوان كتاب‌هاي گويا (ويژه نابينايان)، و 1051 عنوان كتاب‌هاي كودكان. اما كتابشناسي الكترونيكي از سال 1376 به بعد به‌صورت يك لوح فشرده منتشر شد. اكنون اين كتابشناسي در هر سال در سه نوبت منتشر مي‌شود. هريك از اين لوح‌هاي فشرده حاوي كل مدارك قبلي به اضافه افزوده‌هاي جديد است. آخرين شماره حاضر، شماره اول لوح فشرده 1384 است كه داراي 610,266 عنوان فارسي، 269,16 عنوان لاتين در موضوع ايران‌شناسي، 9759 عنوان لاتين در موضوع‌هاي ديگر، 1414 جزوه، و 880,152 ركورد مستند مشاهير و مؤلفان است. اين لوح فشرده كتابشناسي ملي اكنون (1384) از طريق اينترنت به‌صورت دستيابي پيوسته قابل بازيابي است. مشكلي كه كتابخانه‌ها و مراجعان اظهار مي‌دارند اين است كه ركوردها قابل بارگذاري[2]  نيستند و گزارش‌گيري از آن نيز با اختلالات بسيار، به‌خصوص در رده‌بندي‌ها و نيز در مورد ركوردهاي دو زبانه، انجام مي‌گيرد.

مآخذ: 1) كتابشناسي ملي ايران 1362. تهران: كتابخانه ملي ايران، ؛1365

2) "The Final Recomendation of the International Conferance on National Bibliographic Services. (Copenhagen,25-27August,1998)".[On-line].Available: http://www.ifla.org/v1/3/icnbs/final.htm. [5Dec. 2005].

          پوري سلطاني