نظام هاي تجزيه و تحليل و بازيابي متون پزشكي (مدلارز)

 

نظام‌هاي تجزيه و تحليل و بازيابي متون پزشكي (مدلارز)[1] . مدلارز مجموعه‌اي از پايگاه‌هاي اطلاعاتي است كه توسط كتابخانه ملي پزشکیامريكا اداره مي‌شود (17: ذيل واژه) و براي ذخيره‌سازي آثار و نوشته‌هاي جاري پزشكي در قالب الكترونيكي به‌وجود آمده است (2: ذيل "مدلارز").

سلف مدلارز نمايه‌نامه >ايندكس مديكوس<، متعلق به كتابخانه ملي پزشكي امريكاست. انتشار >ايندكس مديكوس< از 1879 آغاز شد. در طول سال‌هاي -1927 1931 درهمكرد سه‌ماهه آن توسط انجمن پزشكان تهيه مي‌شد. از سال 1931 به بعد سازمان نظام پزشكي امريكا عهده‌دار گردآوري و نشر آن شد. طي سال‌هاي جنگ جهاني دوم به‌جاي درهمكرد سه‌ماهه >فهرست جاري منابع پزشكي<[2]  به‌صورت هفتگي، و از 1950 ماهانه چاپ مي‌شد.

هر شماره اين فهرست داراي نمايه مؤلف و موضوع بود. از  1960>ايندكس مديكوس< به‌صورت ماهانه با نام >درهمكرد ايندكس مديكوس<[3]  انتشار يافت و انتشار آن تاكنون ادامه دارد. هر شماره ماهانه آن داراي دو بخش موضوعي و مؤلف با نظم الفبايي است و در ژانويه هر سال >فهرست مجلات نمايه شده در ايندكس مديكوس <و >سرعنوان‌هاي‌ موضوعي‌ پزشكي‌ (مش‌) < به‌صورت جداگانه همراه با نخستين شماره آن به چاپ مي‌رسند. >ايندكس مديكوس< در هر سال بيش از 2500000 مقاله بيش از 4200 عنوان مجله را نمايه‌سازي مي‌كند كه تعداد آنها هر ساله رو به‌فزوني است (3: 46-53).

در 1964 اطلاعات ايندكس مديكوس به‌همراه چكيده‌اي از مقالات نمايه شده در آن، به رايانه انتقال داده شد و نظام تجزيه و تحليل و بازيابي متون پزشكي (مدلارز) در 1964 رسمآ كار خود را آغاز كرد.

مدلارز فهرست جاري كتاب‌هاي فهرستنويسي شده كتابخانه ملي پزشكي امريكا را نيز باعنوان >فهرست جاري<[4]عرضه مي‌كند و به تهيه نمايه‌نامه‌هايي در حوزه‌هاي پزشكي، دندان‌پزشكي، و پرستاري مي‌پردازد كه در تهيه آنها از متخصصان موضوعي و نيز نمايه‌سازان و چكيده‌نويسان مجرب استفاده مي‌شود. تقريبآ نيمي از كار نمايه‌سازي براي مدلارز از طريق مراكز علمي كشورهاي خارجي فراهم مي‌آيد. اين نمايه‌ها قبل از ورود به مدلارز در كتابخانه ملي پزشكي بازنگري مي‌شود (20: ج 19، ص124-125).

كتابخانه ملي پزشكي امريكا از 1966 در تهيه مدلارز با هشت مركز در انگلستان، سوئد، فرانسه، آلمان، ژاپن، استراليا، كانادا، و سازمان بهداشت جهاني (هو)[5]  همكاري دارد و در اين چارچوب، داده‌هاي كتابشناختي را از اين مراكز دريافت مي‌كند.

از 1970 تلاش براي عرضه مدلارز به‌صورت پيوسته (آنلاين) آغاز شد و در 1971 مدلاين[6]  به‌وجود آمد (3: 106).

مدلاين يكي از نظام‌هاي اطلاعاتي بسيار پيشرفته در زمينه پزشكي جهان است كه در آن مشخصات 15 ميليون مقاله نمايه شده در موضوعات پزشكي، پرستاري، دندان‌پزشكي، و ارتباطات گنجانده شده است. مدلاين قريب به سه هزار نشريه در زمينه‌هاي مختلف پزشكي را از بيش از هفتاد كشور جهان فهرست مي‌كند (14: ذيل واژه).

تا سال 1973 فقط 60 درصد موضوعات و مطالب >ايندكس مديكوس< وارد مدلاين شده بود، در ژانويه 1975 كتابخانه ملي پزشكي امريكا با استفاده از برنامه‌هاي نرم‌افزار (ايهيل ـ 3)، برنامه جديد جمع‌آوري و اطلاع‌رساني مدلارز ـ 3 را طرح‌ريزي و ارائه كرد و با اصلاحات تدريجي، در طول يك دوره ده ساله، موفق به ايجاد و عرضه 21 پايگاه اطلاعاتي پيوسته ديگر، علاوه بر مدلاين شد.

براي استفاده از اين نظام پيوسته تحليل و بازيابي مدارك (= مدلاين) بايد به چگونگي انتخاب اصطلاح‌ها و واژه‌ها آگاهي داشت و فرمان‌ها و استراتژي‌هاي مناسب را در جست‌وجو به‌كار برد. دستورالعمل‌هاي مدلاين را كتابخانه ملي پزشكي امريكا و توليدكنندگان عمده تجارتي بانك‌هاي اطلاعاتي به‌نام‌هاي بي.آر.اس.[7] ، ديالوگ، سيلور پلاتر[8] ، و ابسكو[9]  تهيه و تنظيم مي‌كنند و داراي پرونده‌هاي آموزشي خاص جهت دسترسي به مدلاين هستند. كتابخانه ملي پزشكي امريكا داراي پايگاه اطلاعاتي حاوي دستورالعمل‌هاي آموزشي مدلاين است كه به‌نام مدلرن[10]  خوانده مي‌شود و مچنين پرونده آموزشي رايانه‌اي كوچك ديگري به‌نام اينترنت دارد.

تا چندي پيش كاوش در مدلاين فقط توسط متخصصان آموزش‌ديده انجام مي‌گرفت، ولي امروزه با رايانه‌هاي شخصي نيز جست‌وجو در مدلاين در بسياري كشورهاي جهان به سهولت انجام مي‌شود (6: 15).

استفاده و جست‌وجو در مدلاين به‌صورت تعاملي است يعني جست‌وجوگر مي‌تواند نتايج را روي صفحه نمايش ببيند و روند كاوش خود را تغيير دهد يا تعديل كند. استفاده از مدلاين علاوه بر سرعت بالا به خاطر داشتن نقاط بازيابي بسيار مانند سن، جنس، انسان، حيوان، كلمات عنوان، يا چكيده مقالات آسان است.

مدلاين داراي توان اطلاعاتي روزآمد و بايگاني اطلاعاتي وسيعي است و امكان ضبط اطلاعات لازم براي استفاده‌هاي بعدي بر روي ديسكت و كاغذ را دارد. همچنين داراي چكيده قريب به چهل درصد مقالات فهرست شده از سال 1975 است. اين چكيده‌ها همان‌هايي هستند كه در شكل چاپي مقالات نيز يافت مي‌شوند. طرح اوليه مدلاين تنها برخي از توانايي‌هاي امروزه آن را داشت. پيشرفت‌هاي فني به اين توانايي‌ها بسيار افزوده است. در حال حاضر مهم‌ترين بخش‌هاي قابل جست‌وجو و اطلاعاتي مدلاين به شرح زير است: چكيده‌هاي مقالات، نام پديدآور، نشاني پديدآور، زبان، تك‌نگاشت ها، منبع، شماره ثبت مواد، زيرمجموعه نشريات، واژه‌هاي متن، عناوين، زيرمجموعه‌ها، سال نشر، >سرعنوان‌هاي‌ موضوعي‌ پزشكي‌ (مش‌) < (1: 90-93).

از ديگر پايگاه‌هاي اطلاعاتي كه توسط كتابخانه ملي پزشكي امريكا تهيه مي‌شود و از طريق شبكه قابل دستيابي هستند، مي‌توان اين موارد را برشمرد:

1. اشاعه اطلاعات گزينشي پيوسته (اس.دي.آي.لاين)[11]. در هر ماه بيش از 18000 مدرك تقريبآ يك ماه قبل از چاپ در >ايندكس مديكوس< روي شبكه قرار مي‌گيرد و اين پايگاه شامل همه مدارك آماده چاپ براي ويرايش بعدي ماهنامه >ايندكس مديكوس< است (3: 126).

2. فهرستنويسي پيوسته (كت‌لاين)[12] . شامل كتابشناسي تمامي منابع فهرست‌شده در كتابخانه ملي پزشكي امريكاست؛ و اطلاعات آن مربوط به منابع بعد از 1965 است. مدارك قديمي و جديد نيز مرتبآ به آن اضافه مي‌شوند. اين پايگاه تا ماه مي 1977 شامل 161855 مدرك بود. در اين نظام سريال‌ها و تك‌نگاشت‌ها گاهي داراي شماره شكلي 1 wو 2w و جز آن هستند كه به‌طور متناوب شماره‌هاي رده‌بندي موضوعي براي آنها تهيه مي‌شود و مانند ديگر شماره‌هاي رده‌بندي قابل بازيابي‌اند. در حين افزايش عناوين به "كت‌لاين" شماره رده‌بندي كتابخانه ملي پزشکی امريكا به فهرستنويسي پيش از انتشار كتابخانه كنگره افزوده مي‌شود. كت‌لاين شامل فهرست سه كتابخانه ديگر هم هست كه عبارتند از: كتابخانه پزشكي فرانسيس اِي. كانتوي[13]  دانشگاه هاروارد؛ كتابخانه مركز پزشكي اُپستات[14]  دانشگاه ايالت نيويورك؛ و كتابخانه زيست پزشكي دانشگاه كاليفرنيا[15] ، لوس آنجلس (4: 27).

3. سرلاين[16]. اين پايگاه اطلاعاتي شامل كتابشناسي و فهرستگان اطلاعات بيش از 80000 عنوان مجلات جاري زيست پزشكي است. اين پايگاه به‌منظور اشتراك بين كتابخانه‌ها، اشتراك در سفارشات، و عمليات مرجع روي شبكه طراحي شده است.

4. توكس‌لاين[17]. اين پايگاه اطلاعاتي مربوط به موضوعات ‌شناسي و داروشناسي در حوزه پزشكي، آلودگي محيط زيست، و بهداشت و ايمني كار است و حدود 400000 مدرك و چكيده را شامل مي‌شود (20: ج 19، ص 126). ديگر پايگاه‌هاي كتابخانه ملي پزشكي امريكا عبارتند از: كنسرلاين[18] ، بهداشت، پاپ‌لاين[19] ، ده سرويس كتابشناسي، و سين‌آل[20] .

نمايه‌نامه و چكيده‌نامه >اكسرپتامديكا<[21] با نظام ذخيره و بازيابي ام‌بيس[22] ، يكي ديگر از نظام‌هاي ذخيره و بازيابي متون پزشكي است. در 1947 نخستين سري از چكيده‌نامه‌هاي >اكسرپتامديكا< در بخش‌هاي جداگانه در زمينه موضوعات پزشكي و زيست‌شناسي انسان توسط انتشارات بنياد اكسرپتامديكا در هلند منتشر شد (3: 79). نظام رايانه‌اي آن (ام‌بيس) در 1978 مورد بهره‌برداري قرار گرفت. اين نظام علاوه بر موضوعات پزشكي و زيست پزشكي از نظر اطلاعات دارويي و سم‌شناسي بسيار غني است. اطلاعات مربوط به كتاب‌ها، تك‌نگاشت‌ها، و خلاصه مقالات كنفرانس‌ها از ديگر موارد قابل دسترس در ام‌بيس هستند (3: 108). اين نظام مقالات بيش از 3500 مجله از 110 كشور را نمايه‌سازي مي‌كند و دو سوم (32) مقالات مذكور چكيده دارند (:18 502). بايگاني آن مشتمل بر مشخصات تقريبآ 600000 مدرك از آوريل 1975 است كه هر ساله مشخصات 280000 مدرك ديگر بدان افزوده مي‌شود (3: 108). البته تا اواخر سال 2004 تعداد مجلات تحت‌پوشش آن به 4500 مجله رسيده است.

عنوان اصطلاحنامه ام‌بيس >مالميت<[23]  و رده‌بندي آن ام‌كلاس[24]  است كه از طريق آنها و "ام‌تگز"[25]و متن آزاد مي‌توان اطلاعات موردنظررا بازيابي كرد و مورد بررسي قرار داد (:11 113). امروزه اصطلاحنامه ام‌بيس را با نام ام‌تري[26]بر روي پايگاه آن مشاهده مي‌كنيم. فهرست مجلات چكيده و نمايه شده در ام‌بيس به‌صورت چاپي،الكترونيكي، و ريزبرگه موجود است.

از توليدكنندگان عمده اين نظام به‌صورت ديسك نوري مي‌توان به سيلورپلاتر، ديالوگ، سي.دي.پلاس، و ابسكو اشاره كرد. از جمله مراكزي كه خدمات پيوسته اين نظام را ارائه مي‌دهند، ديالوگ، هوچست[27] ، دي.اي.ام.دي.، و ديتااستار[28]  را مي‌توان نام برد (9: 74).

<نمايه‌نامه استنادي علوم<[29]  نظامي خودكار باعنوان "آسكا"[30]  دارد كه مانند اين نمايه‌نامه، بر اساس استنادهاي مورداستفاده در مقالات پزشكي طراحي شده است. اين نظام توسط مؤسسه اطلاعات علمي فيلادلفيا اداره مي‌شود. براي هر جست‌وجو در اين نظام فهرستي از مراجع كليدي تهيه مي‌شود. شكل چاپي آن هفته‌اي يك‌بار توسط رايانه تهيه مي‌شود كه شامل مشخصات تمام مقالات جديد استنادكننده به مقالات كليدي است. انعطاف‌پذيري اين نظام به‌حدي است كه اجازه مي‌دهد اسامي مؤلفان، اصطلاحات مخصوص عناوين، و ديگر جزئيات در فهرست مذكور به‌كار برده شود (3: 109).

امروزه، براي بسياري از زمينه‌هاي تخصصي پزشكي و علوم وابسته به آن نظام‌هاي تجزيه و تحليل و بازيابي اطلاعات وجود دارد كه در زير پاره‌اي از آنها معرفي مي‌شوند:

1. >دايره‌المعارف تشخيص (دي.اي.دبليو.)<[31] . شامل منابع تشخيص در آسيب‌شناسي تخمدان است كه شامل 85 مورد مي‌شود. تصاوير كه 3000 عكس است از طريق DVD قابل دسترسي هستند (16: 91-95).

2. پايگاه پي.دي.كيو.[32] . پايگاه اطلاعاتي مؤسسه ملي سرطان امريكاست كه اطلاعات جاري مربوط به درمان سرطان را از طريق 4 فايل قابل دسترسي مي‌سازد: 1) فايل اطلاعات سرطان شامل اطلاعات مربوط به پيش‌بيني و درمان همه انواع سرطان‌ها؛ 2) فايل قراردادها، شامل تحقيق و قراردادهاي مربوط به درمان‌هاي استاندارد سرطان؛ 3) راهنماي متخصصان، شامل مشخصات 10000 متخصص سرطان؛ و 4) راهنماي تقريبآ 2000 سازمان و مؤسسه مراقبت‌كننده از بيماران سرطاني (6: 15).

3. نظام اِي.سي.اُ.جي.كوئست[33] . در 1990 كالج بيماري‌هاي زنان و زايمان امريكا (اِي.سي.اُ.جي.)[34]  امتياز نخستين سازماندهي ملي براي كامل كردن بخشي از مدل نظام مديريت آكادميك اطلاعات (ايمس)[35]  را از كتابخانه ملي پزشكي امريكا دريافت كرد. هدف آن توسعه و آزمايش الگويي براي كامل كردن نظامي مناسب با نياز اعضايش براي مراقبت از بيماران، تحقيق، تدريس، و دريافت اطلاعات جاري است (5: 279-280).

4. ايميج انجين[36] . اين نظام با هدف ذخيره و بازيابي ديجيتالي تصاوير ويدئويي بيومديكال به همراه متن مناسب و ارزان طراحي شده است. اين الگو روي رايانه اپل مكين‌تاش[37] راه‌اندازي مي‌شود و از طريق شبكه محلي قابل بازيابي است. اصطلاحنامه آن> سرعنوان‌هاي موضوعي پزشكي(مش) <و يو.ام.ال.اس.متا-1 [38]  است (12: 839-843).

  5. تله‌مد[39] . نظام تجزيه و تحليل در زمينه تشخيص بيماري براي پزشكاني است كه گروهي را براي مشورت در اختيار ندارند. اطلاعات مربوط به بيماري و بيمار، با كليك دگمه ماوس روي اسم بيمار به‌شكل گرافيكي نشان داده مي‌شود و متخصصان مي‌توانند متون درسي را از طريق آن بازيابي كنند (7: 483-487).

6. اسكات[40] . نظامي است تخصصي براي بازيابي اطلاعات در زمينه سرطان‌شناسي كه توسط متخصصان سرطان‌شناس و اطلاع‌رساني به‌منظور انتخاب بهترين منابع اطلاعاتي براي پاسخگويي به پرسش‌هاي اختصاصي در اين زمينه به‌وجود آمده است (16: 91-95).

7. اسكرانج مستر[41] . در بخش مراقبت‌هاي ويژه دانشگاه پزشكي استانفورد امريكا براي به حداقل رساندن زمان دستيابي به اطلاعات مربوط به يك بيمار، نظامي متشكل از نرم‌افزار و تلفن همراه به‌وجود آمده است. اين نظام قادر است نتايج آزمايش‌هاي بيماران بستري در بخش مراقبت‌هاي ويژه را از رايانه آزمايشگاه مركزي بازيابي و در فايل‌هاي مخفي نگهداري كند. اين فايل‌ها با دستوري روزآمد مي‌شوند. مدت زماني كه طول مي‌كشد تا اطلاعات كل بيماران بستري در بخش مراقبت‌هاي ويژه روزآمد شوند 7/2 دقيقه است. همچنين مي‌توان از همين طريق به سوابق بيمار به‌منظور انتخاب بهترين آزمايش‌ها و ادامه آنها دست يافت (19: 812-816).

8. آريل[42] . اين نظام اطلاعاتي در مؤسسه ملي استانداردها و كنترل بيولوژيكي انگلستان به‌منظور مبادله اطلاعات در زمينه تحقيقات در مورد ايدز به‌منظور تهيه واكسن آن تأسيس شده است. اين نظامِ اطلاعاتي به‌عنوان يك مركز اطلاعاتي براي دانشمندان انگليسي و خارجي تحت نظارت هيئت مطالعات پزشكي انگلستان شروع به‌كار كرده است. اطلاعات مختلف مثل معرف‌ها، تابع‌هاي ژنتيكي، و طرح‌ها در آن جمع‌آوري و نگهداري مي‌شوند؛ و از طريق جانت[43] ، شبكه آكادمي بريتانيا يا پي.اس.اس.[44] ، و شبكه عمومي تله‌كام بريتانيا[45] ، و اينترنت، ارن[46] ، و آي.پي.اس.اس.[47]  قابل دسترسي است (10).

9. چارت لاين[48] . اين نظام بر اساس نموداري كه از بيماري به آن ارائه مي‌شود، منابع كتابشناسي مربوط به آن بيماري را ارائه مي‌كند. اين نظام با استفاده از اصطلاحنامه >يو.ام.ال. اس.< كار بازيابي را انجام مي‌دهد (13: 86-90).

10. ام.دي.ايكس.[49] . نظامي حمايتي است براي تشخيص بيماري‌ها، شامل حقايق بسيار كلينيكي درباره آنچه كه در كتاب‌هاي درسي و مجلات پزشكي آمده است. اين پايگاه، اطلاعاتي را مانند بيماري‌ها، وضعيت‌ها، مواد شيميايي، داروها، و سم‌هايي ارائه مي‌كند كه به‌عنوان علت بيماري‌ها شناخته شده‌اند (19: 812-816).

11. يو.سي.ال.اِي.[50]. اين نظام در بخش فوريت‌هاي‌مغز و اعصاب اين امكان را به متخصصان مغز و اعصاب مي‌دهد كه به اطلاعات جاري و گذشته از طريق وب در سطح بالا مثل فشار داخل مغز، پايين آمدن فشار مغزي، و عوارض قلبي بيمار دسترسي داشته باشند. ايشان مي‌توانند در منزل، دفتر كار، و حتي ماشين اين اطلاعات را دريافت كنند (15: 317-318).

12. كلين وب[51] . اين نظام نمايه‌اي است براي اطلاعات باليني كه روي وب قرار گرفته است و امكان مرور و جست‌وجو در اطلاعات كلينيكي را به‌طور پيوسته براي دانشجويان مراقبت بهداشتي و توليدكنندگان بهداشتي فراهم مي‌كند. اين بانك اطلاعاتي شامل فهرستي از منابع اطلاعاتي كلينيكي است كه بر اساس بخش شاخه‌اي بيماري‌ها در <سرعنوان‌هاي موضوعي پزشكي (مش)< بازيابي مي‌شوند و اين كار توسط نرم‌افزار سفير[52]  انجام مي‌گيرد (8: 273-280).

مآخذ: 1) بهيار، پرويز. "بررسي ميزان رضايت استفاده‌كنندگان از سيستم مدلاين بر روي CD-ROM". پايان‌نامه كارشناسي ارشد كتابداري و اطلاع‌رساني، دانشكده مديريت و اطلاع‌رساني پزشكي، دانشگاه علوم پزشكي ايران، 1372؛ 2) سلطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "مدلارز"؛ 3) مورتن، لسلي نت. شيوه بهره‌گيري از كتابخانه‌هاي پزشكي. ترجمه زاهد بيگدلي. تهران: دانشگاه علوم پزشكي ايران، 1371؛